დოქტორი კლერ პ. კაიზერი ჯორჯთაუნის უნივერსტიტეტის ევრაზიის, რუსეთისა და აღმოსავლეთ ევროპის სწავლების ცენტრის მოწვეული პროფესორია. საქართველოს არქივებსა და პირველწყაროებზე დაყრდნობით ის გამოსაცემად ამზადებს წიგნს „ქართულიც და საბჭოურიც: სატიტულო ერები და სტალინის აჩრდილი საქართველოში.“ ამ წიგნში, დოქტორი კაიზერი იმ უჩვეულო როლზე საუბრობს, რომელიც სტალინმა ითამაშა თანამედროვე ქართული ეროვნული თვითშეგრძენების ჩამოყალიბებაში და იმ კვალზეც, რაც დესტალინიზაციამ დაატყო როგორც თავად საქართველოს, ისე რუსეთთან მის ურთიერთობას.
“სამოქალაქო საქართველო” დოქტორ კაიზერს მისი ნაშრომისა და საქართველოში სტალინიზმის შესახებ მიმდინარე დისკუსიის შესახებ ესაუბრა.
***
თქვენ საქართველოს ეროვნულობაზე სტალინის გავლენას იკვლევთ. თქვენი აზრით, რამდენად ახდენს სტალინის ქართული წარმომავლობა გავლენას რუსეთში საქართველოს აღქმაზე დღეს? შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საქართველო რუსეთის იმპერიოული აღორძინებისადმი განსაკუთრებით მოწყვლადია იმ როლის გამო, რაც სტალინმა რუსული სახელმწიფოს მშენებლობაში ითამაშა?
არ ვარ დარწმუნებული, რომ სტალინის ქართულმა ფესვები დღეს გავლენას ახდენს რუსეთში საქართველოს აღქმაზე. ბუნებრივია, იქ ყველამ იცის, რომ სტალინი საქართველოში დაიბადა, მაგრამ რუსეთში სტალინის იმიჯის რეაბილიტაცია უკვე სხვა, მოსკოვში ძალაუფლების სათავეში მოსულ სტალინს უკავშირდება – რუსულენოვან ინტერნაციონალისტს და კომუნისტური პარტიის ერთ-ერთ გამორჩეულ სახეს.
დიახ, სტალინი რუსულად შესამჩნევი ქართული აქცენტით საუბრობდა და პირად ცხოვრებაში ქართულ, კავკასიურ წეს-ჩვეულებებსაც მისდევდა, მაგრამ როცა საბჭოთა კავშირის მასშტაბით სტალინის კულტი იქმნებოდა, მის წარმომავლობას დიდი ყურადღება არ ექცეოდა – ეს მახასიათებელი იშვიათად თუ გამოკრთებოდა ხოლმე საბჭოურ პროპაგანდაში, რომელიც „მზიან საქართველოს“ სტალინის სამშობლოდ მოიხსენიებდა.
დღესაც, პუტინის რუსეთში, სტალინს ხოტბას ასხამენ როგორც რუსს, არა ეთნიკური გაგებით, არამედ რუსეთის წინაშე მისი დამსახურების თვალსაზრით – როგორც [საბჭოთა] სახელმწიფოს მშენებელს, დედა-სამშობლოს ნაცისტებისგან დამცველს და ლიდერს, რომელმაც საბჭოთა სახელმწიფო მანამდე არნახულ გლობალურ ძალაუფლებას აზიარა.
ეგებ დღეს, სანამ ჩვენ ვსაუბრობთ, ზოგიერთი რუსის მიერ საქართველოს და ქართველების აღქმა იცვლებოდეს კიდეც, ერთი მხრივ, უკრაინის წინაარმდეგ რუსეთის მიერ გაჩაღებული ომის გამო და მეორე მხრივ, უკანასკნელ ხანებში სამშობლოდან გამოქცეული რუსების ნაკადის საქართველოში შემოდინების კვალდაკვალ.
არსებობს აზრი, რუსეთი სტალინიზმს რბილი ძალის იარაღად იყენებს საქართველოს წინააღმდეგ. რას ფიქრობთ?
არა მგონია, ასე მარტივად იყოს საქმე. მართალი გითხრათ, რუსეთის მხრიდან ამ მიმართულებით გაჩაღებული მიზანმიმართული, მკაფიო კამპანია არ შემიმჩნევია. თუმცა, ამის შესაძლებლობა არსებობს – განსაკუთრებით, ქართულ პოლიტიკაში ფეხმოკიდებული პოლარიზაციის გათვალისწინებით. მე ვიტყოდი, უფრო ზუსტი იქნებოდა იმის თქმა, რომ საზოგადოების ის ნაწილი, რომელიც საქართველოში სტალინს ეროვნული მასშტაბის ფიგურად აღიქვამს და მას ხოტბას ასხამს, ხშირად იკვეთება რუსული მედიის ნარატივით მოხიბლული ხალხის იმ წრესთან, ვინც ზოგადად ეჭვქვეშ აყენებს საქართველოს პრო-დასავლურ კურსს.
ამასთან, საქართველოს მართლაც მემკვიდრეობით გამოჰყვა მოწყვლადობა რუსეთის იმპერიული რენესანსის მიმართ: საბჭოთა კავშირის შექმნასა და განმტკიცებაში ქართველებმა იმდენად მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს, რომ ზოგიერთი რუსის ხედვით, წაიშალა ზღვარი მოსკოვისა და თბილისის ინტერესებს შორის და, შესაბამისად, საქართველოს სუვერენულობა და დამოუკიდებლობა მათთვის უაზრობად მოჩანს.
ვფიქრობ, ისტორიაზე სწორედ ასეთ, რუსულ ხედვას განამტკიცებს საქართველოს გადმოსახედიდან საბჭოთა პერიოდის დაყვანა მხოლოდ რუსებისა და ქართველების დაპირისპირებამდე (მაგალითად მთელი ამ პერიოდის დანახვა მხოლოდ „საბჭოთა ოკუპაციის ქვეშ მყოფი საქართველოს“ კუთხით).
თუკი საქართველოს სურს ნაკლებად მოწყვლადი იყოს რუსული ნარატივის მიმართ, ალბათ ქვეყნის შიგნითვე უნდა ჩამოყალიბდეს საბჭოთა პერიოდის (სტალინის და მისი შემდგომი ეპოქის ჩათვლით) უფრო ნიუანსირებული და გულწრფელი გააზრება.
მოდით, სწორედ ამ ნიუანსებს შევეხოთ. თქვენს წიგნში ამბობთ, რომ სტალინმა დიდი როლი ითამაშა საქართველოს ეროვნულობის ჩამოყალიბებაში. რატომ და როგორ? ზოგი ალბათ იმასაც იტყვის, რომ „ეთნიკური იდენტობის“ საბჭოური გაგება – როგორც მაშინ ამბობდნენ, „ფორმით ეროვნული, არსით საბჭოური“ – თავისი არსით ეწინააღმდეგება სახელმწიფოებრიობას თანამედროვე გაგებით.
სახელმწოფოებრიობა და ეროვნული იდენტობა არაა სტატიკური. ეს საკმაოდ მოქნილი ცნებებია და მათი არსი დროთა განმავლობაში იცვლება, განსაკუთრებით ალბათ სწორედ ისეთ ერებში, რომლებსაც, ქართველების მსგავსად, ღრმა ისტორიული ფესვები აქვთ.
ეროვნულობა, ამ სიტყვის სახელმწიფოებრივი გაგებით, თანამედროვე ცნებაა. ქართული ეროვნული სახელმწიფოებრიობის იდეები ქართული ეროვნული ინტელიგენციის პირველმა თაობებმა – პირველმა, მეორე და მესამე დასებმა XIX საუკუნის შუა ხნიდან ვიდრე ბოლომდე, ინტელექტუალურ კონტექსტში განავითარეს, შემდეგ კი ეს იდეები დაიხვეწა და პრაქტიკული განხორციელება საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხანმოკლე არსებობის პერიოდში ჰპოვა.
ბოლშევიკებმა ქართული ერის მშენებლობის ეს ადრეული ეტაპები სათავისოდ გამოიყენეს და მასზე შექმნეს ზედნაშენი განსხვავებული პოლიტიკური მიზნით – ეროვნული განვითარების ხელშეწყობა აღქმული იყო, როგორც ფაზა, რომელიც საბოლოოდ გადალახული იქნებოდა კომუნიზმის დადგომასთან ერთად.
აშკარაა, რომ 1921 წელს ბოლშევიკებისთვის დიდი თავსატეხი იყო საქართველოს ბოლშევიკურ და, შემდეგში, საბჭოურ პოლიტიკურ ქსოვილში ინტეგრირება. აუცილებელი გახდა გარკვეულ დათმობებზე წასვლა და გამონაკლისების დაშვება სწორედ იმიტომ, რომ საქართველოს შემთხვევა, რამდენიმე მიზეზის გამო, სხვებისაგან განსხვავდებოდა.
საქართველო გამონაკლისი იყო თუნდაც იმიტომ, რომ მის გასასაბჭოებლად ქვეყნის სამხედრო ძალით დაპყრობა გახდა საჭირო – 1921 წლის თებერვალში წითელმა არმიამ ძალით დაამხო პოპულარული, დემოკრატიულად არჩეული მთავრობა.
საქართველოს დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ (1918-1921) უდიდეს განსაცდელს გაუძლო: ომი ყოველი მხრიდან, მოუმზადებლად მიღებული დამოუკიდებლობა, ისეთი გეოპოლიტიკური პატრონის არყოლა, რომელიც ქვეყანას განვითარებისთვის სივრცეს მისცემდა. თითქოს, ყველაფერი მაშინ თბილისის წინააღმდეგ იყო მომართული და ამის მიუხედავად, ქვეყანამ ჭეშმარიტად გასაოცარ შედეგებს მიაღწია. ამდენად, 1921 წლისათვის საქართველოში ვითარება სხვა გასაბჭოებული ქვეყნებისგან რადიკალურად განსხვავდებოდა. ქართველი საბჭოთა ლიდერები ეროვნული მშენებლობის საქმეს ნულიდან ვერ დაიწებდნენ და ამდენად, საქართველომ განსაკუთრებული ადგილი დაიკავა ახლადჩამოყალიბებულ საბჭოთა კავშირშიც.
ბოლშევიკებმა ქართული ეროვნული სახელმწიფოებრიობის საძირკველში ადრევე ჩადებული ქვების ნაწილი გამოიყენეს – მაგალითად, ენის მნიშვნელობა, მოწიწება შუა საუკუნეების ქართული სახელმწიფოებრიობისადმი, თამარისა და დავით აღმაშენებლის ოქროს ხანისადმი. მათ XIX საუკუნის შუახანებიდან ვიდრე საუკუნის ბოლომდე „დასების“ მიერ შექმნილი მემკვიდრეობაც მიიღეს მხედველობაში. მეტიც, არც მენშევიკებისდროინდელი განხილვების, გადაწყვეტილებების და წინადადებების ნაწილი დაუტოვებიათ უყურადღებოდ.
ყოველივე ამას ბოლშევიკებმა ზემოდან მარქსისტულ-ლენინისტური იდეოლოგია დააშენეს. ბუნებრივია, პოლიტიკური შეფერილობაც და ამოცანებიც სრულიად განსხვავებული იყო, თუმცა არსობრივად ბევრი მსგავსება არსებობდა – ერის სამშენებლო ელემენტების, ეროვნულობის სტრუქტურის თვალსაზრისით. რაც, ცხადია, ბედის ირონიაა, რადგან ბოლშევიკების მიზანი სწორედ ეროვნული განსხვავებების მოსპობა იყო „კომუნიზმისკენ დიადი მარშის“ შედეგად. ვიცით, რომ ბოლოს სრულიად საპირისპირო რამ კი მოხდა…
ერის სამშენებლო ელემენტები ახსენეთ: კერძოდ რა ელემენტებზე მოახდინა გავლენა სტალინის პერიოდმა?
პირველ რიგში, ეს ეხება „ქართველის“ რაობის იურიდიულ „სტანდარტიზაციას“. 1926 წლის პირველი საბჭოური მოსახლეობის აღწერიდან მეორე, 1937-39 წლების აღწერამდე თბილისსა და მოსკოვს შორის დიდი დებატები მიდიოდა: პარტიული მოხელეებიც და მკვლევარებიც ვერ თანხმდებოდნენ, როგორ განესაზღვრათ ქართველური ეთნიკური ჯგუფების კატეგორიები. 1939 წლისათვის გადაწყვეტილება მიღებული იყო: ეროვნულობის გრაფაში ერთადერთი ჩანაწერი „ქართველი“ იყო შესაძლებელი. ამავე პერიოდში მოხდა ქართული ენის სტანდარტიზაციაც. სხვა ქართველური ენები – მეგრული, სვანური, ლაზური და სხვ. ცალკე ენებად არ აღიარეს, ყოველ შემთხვევაში მოსახლეობის აღწერებში. ამგვარად ქართველური მოსახლეობა ჩაიწერა, როგორც ქართულ ენაზე მოლაპარაკე „ქართველი“.
მეორე – ესაა ტერიტორია. ის საზღვრები, რომლებიც საბჭოთა კავშირმა ადერვე გაავლო, ავტონომიური რესპუბლიკებისა და „ობლასტების“ შიდა საზღვრების ჩათვლით, 1940-იანი წლებიდან ფაქტიურად აღარ შეცვლილა. საქართველოს შემთხვევაში, 1945-1946 წლების თურქეთის მიმართ წარუმატებელი ირედენტისტული კამპანიისა და აზერბაიჯანთან საინგილოს ტერიტორიის გაცვლის წარუმატებელი მცდელობების შემდეგ, საქართველოს მმართველებმა საზღვრების გაფართოებიდან, არსებულ საზღვრებში „ქართველიზაციის“ პოლიტიკაზე გადაიტანეს. ამ კონტექსტში უნდა აღვიქვათ თბილისი პოლიტიკა აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის მიმართ, განსაკუთრებით გვიანდელ სტალინის ხანაში და მის შემდეგაც.
მესამეა კულტურის ელემენტები, რომლებზეც სტალინს პირდაპირი, ზოგჯერ უშუალო გავლენა ჰქონდა. ავიღოთ თუნდაც რუსთაველის კულტი. ეს სიახლე არ იყო და არც სტალინს გამოუგონია: რუსთაველის მნიშვნელობაზე გამოწვლილვით მსჯელობდნენ ქართველი ინტელექტუალები ჯერ კიდევ XIX საუკუნეში. ოღონდაც სტალინის დროს გაიშალა ტიტულური ერების მთავარი მწერლების – პუშკინის, შევჩენკოსა და სხვების – კულტის შექმნა და ამ რიგში საქართველოს რუსთაველი წარმოადგენდა. ამას ემატებოდა ისიც, რომ სტალინი პირადად იცნობდა რუსთაველის შემოქმედებას და პირადადვე ეწეოდა მის პოპულარიზაციას. ეს ტენდენცია სტალინის მერეც გაგრძელდა და რუსთაველის კულტი დღესაც უკვდავია. სტალინს ის არ გამოუგონია, მაგრამ მისი ინსტიტუციონალიზაცია ნამდვილად მოახდინა.
კიდევ ერთი რამ, რაზეც წიგნში ყურადღება გავამახვილე, ესაა საქართველოს ისტორიის წიგნი, რომელიც ნიკოლოზ ბერძენიშვილმა და სიმონ ჯანაშიამ 1940 წელს შექმნეს და 1943 წელს გამოსცეს. ისტორიული ფაქტია, რომ სტალინმა კანდიდ ჩარკვიანს, მაშინდელ საქართველოს ცეკას უფროსს, ბერძენიშვილი და ჯანაშია თავისთან, შავი ზღვის აგარაკზე ააყვანინა, მათთან ერთად სიტყვა-სიტყვა გაიარა მთელი წიგნი და რედაქტირებისას არც თავისი „ბრძნული შენიშვნები“ დაუშურებია. არ დაგვავიწყდეს, რომ ეს ამბავი 1945 წლის შემოდგომაზე მოხდა, მეორე მსოფლიო ომისა და ცივი ომის მიჯნაზე, როცა წესით სტალინს სხვაც ბევრი საზრუნავი უნდა ჰქონოდა. აქედან ჩანს მისი პირადი ინტერესის ხარისხი ქართული აუდიტორიისადმი, ქართული ეროვნული ნარატივის შექმნისა და გამტკიცებისადმი.
და თვითონ სტალინი როგორღა გახდა საქართველოს იდენტობის ნაწილი? როგორ ფიქრობთ, ქართველებისთვის სტალინის ქართველობა ეროვნული სიამაყის საგანია? მისმა ქართველობამ რუსების თვალში ქართველებს პრივილეგირებული ერის იმიჯი შეუქმნა?
სტალინის ხანაში, ქართველებს ნამდვილად ეამაყებოდათ, რომ ამ სწრაფად მზარდ, კოლოსალურ ქვეყანას ქართველები მართავდნენ. განსაკუთრებით ის ეამაყებოდათ, რომ ისინი რუსებსა და სხვა მრავალრიცხოვან ერებს უდგნენ სათავეში. სწორედ ეს სიამაყე აისახა სტალინის ადგილობრივი, ქართული კულტის ჩამოყალიბებაში და საერთო-საბჭოური კულტის აქაურ ინტერპრეტაციაში.
ამ დროისათვის დამახასიათებელი იყო „ცენტრში“ მყოფ თანამემამულეებთან პირდაპირი წვდომა: ქართველები გზავნიდნენ წერილებს და პეტიციებს პირადად სტალინისა და ბერიას სახელებზე, ასე ვთქვათ, მათ ეროვნულ სენტიმენტებზე ცდილობდნენ თამაშს. რა მიზეზით აღარ მიმართავდნენ, პენსიით დაწყებული, ბინით დამთავრებული, სკოლებისთვის დამატებითი სახსრების, ოჯახის წევრის გადარჩენის, ციხიდან ან გადასახლებიდან დახსნის, და სხვა თხოვნებით. ეს ადამიანები ნამდვილად ცდილობდნენ, გამოეყენებინათ თანამემამულეობით განპირობებული კავშირები, რა თქმა უნდა, მეტნაკლები წარმატებით, მაგრამ ყველა შემთხვევაში ძალიან პერსონიფიცირებული ფორმით. 1940 წლის ბოლოდან, უკვე ვხედავთ საკმაოდ გათამამებულ ქართულ პოლიტიკურ ელიტას, რომლებიც საკუთარ, ამბიციურ ეროვნულ პოლიტიკას ატარებს, რომელიც ყოველთვის მთლად ზუსტად არ ემთხვევა „მოსკოვის ნებას“.
ამის ბევრი მაგალითი არსებობს. ვახსენოთ, მაგალითად, აფხაზებისა და ოსების ქართულ ანბანზე (დროებით) გადაყვანა, მაშინდელი ელიტის წუხილი აზერბაიჯანში/საინგილოში ქართულენოვანი თემის გამო, ჩრდილო-აღმოსავლეთ თურქეთის ტერიტორიებზე ირედენტისტულ პრეტენზიები, ირანში ქართულენოვანი თემის „რეპატრიაციის“ მცდელობა, საქართველოს შიგნით განსახლების რამდენიმე პროგრამასა და საქართველოდან დეპორტაციები. რა თქმა უნდა, სტალინისტური სისტემის სტრუქტურიდან გამომდინარე, ყველა ზემოთჩამოთვლილი ნაბიჯი მოსკოვის ოფიციალური კურთხევით კეთდებოდა, მაგრამ ინიციატივაც და შემოქმედებითი მიდგომაც იმაზე მეტად ადგილობრივი იყო, ვიდრე ტოტალიტარული სისტემის ფარგლებში ვინმე შეიძლება მოელოდეს.
1956 წლის მარტში, როცა ქართველების ყურამდე მოაღწია ინფორმაციამ, ხრუშჩოვს საიდუმლო მოხსენების დროს სტალინისთვის, როგორც ქართველისთვის, ჩირქი მოუცხია და პიროვნების კულტის დაგმობისაკენ იგივე დე-სტალინიზაციისკენ მოუწოდებიაო, ათასობით ქართველი გამოვიდა ქუჩებში რესპუბლიკის მასშტაბით – თბილისში, გორში, სოხუმში და სხვაგან – სტალინის ღირსების დასაცავად და ხრუშჩოვის მთავრობისათვის პოლიტიკური კურსის ცვლილების მოსათხოვად.
აშკარაა, რომ სტალინისა და სტალინიზმის მიერ წარმოებულ 1930-1940 წლების რეპრესიებს საქართველოსთვის უკვალოდ არ ჩაუვლია – ქართველებმა მწარედ იგემეს ტერორი, მით უფრო, ბერიას დამსახურებით, რომელიც მოწადინებული იყო თავისი ერთგულება დაემტკიცებინა კრემლისთვის. ამისდა მიუხედავად, 1956 წელს ბევრ გაუჩნდა განცდა, რომ მოსკოვში ქართველებს „პატრონი“ აღარ ჰყავთ და აღარც ეყოლებათ. სწორედ ეს აწუხებდა ბევრ ქუჩაში გამოსულ ადამიანს, ისინი „ცენტრთან“ პირდაპირი წვდომის პრივილეგიის დაკარგვას ასაჩივრებდნენ.
დემონსტრაციების წინააღმდეგ საბჭოთა არმიის მიერ ძალის გამოყენებამ 9 მარტს, დიდ მსხვერპლთან ერთად, მნიშვნელოვანი ცვლილებებიც მოიტანა, რომლებმაც საქართველოსა და ქართველებზე გრძელვადიანი გავლენა იქონია.
უპირველეს ყოვლისა, მოქალაქეების მწვავე რეაქციით შეშფოთებულმა მოსკოვმა საქართველოს ხელისუფლებას რესპუბლიკის მართვაში მეტი თავისუფლება მისცა. 1956 წლის მერე მოსკოვმა და მჟავანაძემ თითქოს ერთგვარ კომპრომისს მიაღწიეს, მოსკოვმა საქართველოს საქმეები „მიუშვა“ ოღონდ იმ პირობით არეულობა არ გამწვავდებოდა. თუ არ ჩავთვლით 1970-იანი წლების ეპიზოდს, როცა მჟავანაძე შევარდნაძით ჩაანაცვლეს, ეს „მიშვების“ პოლიტიკა 1985 წლამდე გაგრძელდა, ვიდრე შევარდნაძე საგარეო საქმეთა მინისტრის თანამდებობაზე არ დააწინაურეს. საქართველოს საბჭოთა ხელმძღვანელობას მოსკოვიდან დიდად არავინ აწუხებდა იმ პირობით, რომ 1956 წლის მსგავსი არეულობა აღარ განმეორდებოდა.
ხალხის თვალში ამან საბჭოთა სისტემაში საქართველოს ადგილის აღქმაც შეცვალა. თუკი 1930-40-იან წლებში ქართველები კრემლში თანამემამულეების მიმართავდნენ და მათთან ეთნიკურ სიახლოვეზე ამახვილებდნენ ყურადღებას, სტალინის შემდგომ პერიოდში ვითარება იცვლება: აპელირება უკვე საბჭოთა კონსტიტუციაზე და მის მიერ რესპუბლიკის ტიტულური ერებისთვის ბოძებულ უფლებებზე ხდება. მაგალითად, ავტორები წერენ, კანონით უფლება გვაქვს ქართული გვქონდეს ოფიციალურ ენადო და ამ ჩანაწერის დატოვება კონსტიტუციაში მოითხოვეს კიდეც საჯაროდ, 1978 წელს. ანუ, თუკი სტალინის ხანაში პრივილეგიის განცდა ინდივიდუალურია, კრემლში მცხოვრებ ქართველებთან პირად ნაცნობობას ეყრდნობა და ეთნიკურობითაა შეფერილი, გვიანდელ საბჭოთა ხანაში გახშირდა სამოქალაქოს მსგავსი, უფლებებზე დაფუძნებული მოთხოვნები.
ჩემს წიგნში ამას ახალ ეროვნულ-სოციალურ კონტრაქტს ვუწოდებ. ამ კონტრაქტმა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ტენდენცია შვა: საქართველოსა და ქართველებს საშუალება მიეცათ ისე განვითარებულიყვნენ, როგორც მათ სურდათ – საბჭოთა კავშირში სხვაგან ეს არსად ხდებოდა. მოსკოვში მეტნაკლებად თვალს ხუჭავდნენ საკმაოდ მკვეთრად გამოხატულ ოფიციალურ ნაციონალიზმზე, რაც დანარჩენ საბჭოთა რესპუბლიკებში აკრძალული იყო. განვითარდა „ჩრდილოვანი ეკონომიკაც“. ამ უკანასკნელის გაკონტროლების მცდელობები ჩაიფუშა, ნაციონალიზმმა კი კარგად მოიკიდა ფეხი – და მისი მაშინ ჩამოყალიბებული ელემენტები დღესაც გავლენიანი თუ არა, ყოველ შემთხვევაში აშკარად შესამჩნევია.
ახსენეთ, შეცდომა იქნებოდა, საქართველოს საბჭოთა პერიოდის მხოლოდ ქართველებისა და რუსების ბრძოლამდე, ანდაც, რუსეთის ოკუპაციის თემამდე დაყვანა და ეს მხოლოდ რუსულ ნარატივებს უმაგრებს ზურგსო. ხომ ვერ განავრცობდით ამ აზრს?
მესმის, ჩემი მხრიდან ეს თამამი განცხადებაა. ჩემი აზრით, საქართველოს პოლიტიკურ დისკურსში, განსაკუთრებით სააკაშვილის პერიოდიდან მოყოლებული და დღესაც, ხშირად იგრძნობა სურვილი, საბჭოთა საქართველოს 70-წლიანი ისტორია რუსეთის ოკუპაციამდე დაიყვანონ, 1783 (ან 1801) წლიდან დღემდე მომხდარი ისტორია კი რუსეთის მიერ ოკუპირების ერთიან ამბავში მოაქციონ.
ჩემი აზრით, ასეთი მიდგომის ქვეტექსტი ქართველების გათავისუფლებაა პასუხისმგებლობისაგან იმაზე, რაც საბჭოთა 70-წლიან პერიოდში ხდებოდა საქართველოში. იოლი საქმეა, საბჭოთა ისტორიაში რუსეთი ერთადერთ მტრად დახატო, ხოლო საბჭოთა საქართველოს ისტორია რუსეთ-საქართველოს ომად წარმოაჩინო. მაგრამ ამით იკარგება ის უჩვეულო და მნიშვნელოვანი როლი, რაც საქართველომ და ქართველებმა ითამაშეს საბჭოთა მრავალეთნიკურ იმპერიაში, როლი, რომელიც როგორც რაღაცით სასარგებლო, რაღაცით კი მავნე იყო ქართული ეროვნულობის მშენებლობისთვის და საქართველოს მოსახლეობისთვის.
ავიღოთ თუნდაც საქართველოს ოკუპაციის მუზეუმი. რას ნახავთ იქ? ექსპოზიციის თანმიმდევრობა ასეთია: ბოლშევიკების მიერ დაპყრობა – 1924 წლის აჯანყება და მისი ჩახშობა – დიდი ტერორი – 1956 წლის 9 მარტი – 1989 წლის 9 აპრილი. ყოველი ეს ეპიზოდი უდავოდ ძალადობითა და ტრაგიზმით იყო აღსავსე. ეს მოვლენები კვლავაც იმსახურებენ დეტალურ კვლევასა და საჯარო ყურადღებას.
ოღონდ, ისტორიის მხოლოდ ამგვარად დანახვით „გადავახტებით“, თვალსაწიერიდან გამოგვრჩება საბჭოთა საქართველოს ისტორიის ზოგიერთი საკმაოდ მნიშვნელოვანი მომენტი: სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მიმართულებები, ურბანიზაციისა და ურბანული განვითარების ელემენტები, არქიტექტურის, სასოფლო ცხოვრების, კულტურის, ქართული ეროვნულობის მშენებლობის და სხვა მხრივ მომხდარი ცვლილებები.
საბჭოთა კავშირის აპოლოგია არც ჩემი სურვილია და არც მიზანი, ოღონდ მჯერა, რომ საბჭოთა პერიოდისა და უფრო ფართო, XX საუკუნის საქართველოს გასაგებად ნიუანსების გათვალისწინებაა საჭირო. 70-წლიანი საბჭოური პერიოდი ისტორიული თვალსაზრისით ხანგრძლივია. ამ ხნის განმავლობაში უდიდესი ცვლილებები მოხდა მსოფლიოში: გლობალური ეკონომიკური სისტემების ჩამოყალიბება, ეკონომიკური განვითარება, ორი მსოფლიო ომი და ცივი ომი, საერთაშორისო სისტემაში ერი-სახელმწიფოს გაძლიერება და მრავალი სხვა. საქართველოს თავს გადამხდარ ამბავს კუთვნილი ადგილი უნდა მივუჩინოთ ამ ფართო კონტექსტში და თან დავაზუსტოთ, თუ როგორ და რატომ წარმოადგენდა საქართველოში მიმდინარე მოვლენები ზოგადი ტენდენციებიდან გამონაკლისს.
საქართველოს საბჭოთა ისტორიას 1937-38 წლებამდე, დიდ ტერორამდე ვერ დავიყვანთ, როგორც ამას გარკვეული ჯგუფები აკეთებენ საქართველოში. მთელი საბჭოთა გამოცდილების მხოლოდ სტალინიზმით შემოფარგვლით ისტორიული სიმართლე ირღვევა. იკარგება კომპლექსური ამბავი იმისა, რისი გაკეთება შეძლო საქართველომ და ქართველებმა საბჭოთა ინსტიტუციონალური ფორმის ფარგლებში, ან იქნებ მის მიუხედავადაც.
უფრო მეტიც, ჩემი აზრით ამგვარი გაუბრალოება კარს უხსნის ზოგიერთ ნეგატიურ ტენდენციას, რომელიც შეიძლება კიდევ უფრო გამძაფრდეს ან მიზანმიმართული რუსული კამპანიის ანდაც ქართული პრორუსული ან ანტიდასავლური წრეების ძალისხმევით.
This post is also available in: English (ინგლისური)
