აგორა თუ რინგი: ზომიერება “შუაშიზმის” და ექსტრემიზმის საპირწონედ
ყველას გვახსოვს, პანდემიის დროს რამდენი რამ იწვევდა გაღიზიანებას – რატომ უნდა დაიხუროს სკოლები, თუ მაღაზიები ღიააო? – კითხულობდნენ ფრანგები. რატომ უნდა დაიხუროს თეატრები, ეკლესიებში სიარული თუ შეიძლებაო? – უკვირდათ ავსტრიელებს. თუ სუპერმარკეტები ღიაა, რატომ უნდა დავხურო ჩემი პატარა მაღაზიაო? – შფოთავდნენ სხვები.
ყველა ქვეყანაში სხვადასხვაგვარად პოულობდნენ კომპრომისს საზოგადოებრივი ჯანდაცვისა და ეკონომიკის ინტერესებს შორის, სხვადასხვაგვარად წყვეტდნენ, რა იყო მნიშვნელოვანი და რა – მეორეხარისხოვანი. ასეთმა გადაწყვეტილებებმა ყველგან გამოიწვია უკმაყოფილება და, ზოგჯერ, დაუმორჩილებლობაც.
რატომ მოხდა ასე? უკმაყოფილების მიზეზი ის იყო, რომ მთავრობამ საზოგადოების გარკვეულ ჯგუფებს დაუთმო? თუ პირიქით, დათმობაზე წაუსვლელობამ შვა დაუმორჩილებლობის სურვილი? ნიუანსის ძიებაში ურთიერთგაგებას უფრო ვუწყობთ ხელს, თუ ურთიერთდაპირისპირებას?
სტატია ეყრდნობა 2020 წელს “Philosophie Magazine”-ში გამოქვეყნებულ მასალებს
არსებობს მოსაზრება, რომ ცივილიზებულობის უტყუარი საბუთი და დემოკრატიული წესრიგის მთავარი ღირსება ზომიერებაა. ამ აზრის მოწინააღმდეგეები თვლიან, რომ ზომიერებისაკენ სწრაფვა უდღეურ კონსენსუსს შობს და შედეგად დონდლო, უხერხემლო საზოგადოება მოაქვს. ისინი თვლიან, რომ დემოკრატიული სისტემის ეშხი დაპირისპირებაშია და ამბობენ, წესებით შემოსაზღვრულ ღია დებატში გამარჯვებით უნდა გადაწყდეს, რაც გადასაწყვეტიაო.
საზოგადოების დემოკრატიული მოწყობისთვის ეს საკვანძო კითხვაა – რას მივანიჭოთ უპირატესობა? კონფლიქტს ვერიდოთ და ურთიერთგაგება ურთიერთდათმობაზე დავაფუძნოთ? თუ პირიქით, დაურიდებლად შევიდეთ კონფლიქტში, ოღონდ ისე, რომ ჯერ უთანხმოების გადაწყვეტისათვის ჯეროვანი წესები და ჩარჩო დავადგინოთ?
ფილოსოფოსები სამ გზას გვთავაზობენ.
დიალოგის გზა: ვაშენოთ ურთიერთგაგების საძირკველი
ჯერ რაფაელ ენტჰოვენს (Raphaël Enthoven, ფილოსოფიის მასწავლებელი, ტელე- და რადიოპროგრამების ცნობილი წამყვანი საფრანგეთში – რედ.) მოვუსმინოთ, რომელიც ამბობს, მთავარია შავ-თეთრად არ შევხედოთ მსოფლიოსო. თან ალბერ კამიუს ნათქვამსაც შეგვახსენებს: ბრძოლა ღირს “სწორედაც რომ დეტალებისთვის, ისეთი ნიუანსებისთვის, რომლებსაც თავად ადამიანისთვის აქვს მნიშვნელობა”.
ენტჰოვენი ასე განაგრძობს ამ აზრს: “მინდა კამიუს ნათქვამს მნიშვნელოვანი რამ დავუმატო: განსხვავება არსებობს ნიუანსის დანახვასა და “შუაშისტობას” შორის. ხშირად ვითარების არაერთმნიშვნელოვნების გააზრებაზე რომ გვესაუბრებიან, თვალწინ წარმოგვიდგება ადამიანი, რომელიც რაღაც მნიშვნელოვანი, დრამატული მოვლენის მოწმეა და უარს ამბობს მოქმედებაზე იმ საბაბით, რომ მოვლენის გასააზრებლად მეტი დეტალი მჭირდებაო.
მაგრამ მოდით, მაგალითად ავიღოთ მუჰამედის კარიკატურების გამოქვეყნების ამბავი. ეს მოვლენა საშუალებას გვაძლევს, ვიმსჯელოთ განსხვავებაზე მკრეხელობასა და შეურაცხყოფას, კრიტიკასა და ზიზღს შორის – სწორედ ესაა ის დეტალები, რაზეც კამიუ საუბრობდა, ანუ ნიუანსები, რომლებიც დებატებისათვის სივრცეს ქმნის. ერთია ამ ნიუანსის არსებობა აღიარო, დაინახო და მეორეა, შეეცადო დებატების მიღმა დარჩე, ვინმე რომ არ გაანაწყენო. ამგვარი ყოყმანი ნიუანსირებული პოზიციის დაკავება კი არაა, პირიქით, ლაჩრის ნეიტრალიტეტი იქნება, განსწავლულის სილაჩრე, რომელიც მხოლოდ ცუდს ემსახურება.”
სადაც ეს ვთქვით, აზრი ლოგიკურად გავაგრძელოთ და ვიკითხოთ: ნიშნავს კი, რომ თუკი მოვლენის ან ვითარების მაქსიმალურად სრულად აღქმას დავისახავთ მიზნად, რადიკალურადვე უნდა ვიმოქმედოთ? ენტჰოვენი ამბობს, რომ ის შინაგანი ეჭვის არსებობა, საქმის არსის ძირისძირამდე გააზრების სურვილი არ ნიშნავს მოქმედების სურვილის დათრგუნვას. პირიქით, ადამიანებს ჩვევად გვაქვს, ისე ვიმოქმედოთ, რომ ვითარების სრულ სიცხადეს არ დაველოდოთ.
ზომიერების სიმამაცე იმაში კი არაა, შენი მოსაზრება სხვისი მოსაზრებისაგან დაიცვა, არამედ იმაში, რომ აღიარო განსხვავებული მოსაზრებების თანაარსებობის შესაძლებლობა.
– რაფაელ ენტჰოვენი
ენტჰოვენის თქმით, მთავარი განსხვავება რადიკალური მოქმედების მიზანშია: ერთია საწინააღმდეგო აზრის მქონის განადგურება გსურდეს და მეორე – შენი აზრის თავისუფლების დაცვას ცდილობდე იმაზე ზრუნვით, რომ სხვისი აზრის თავისუფლებაც არ დაითრგუნოს. ზომიერების სიმამაცე იმაში კი არაა, შენი მოსაზრება სხვისი მოსაზრებისაგან დაიცვა, არამედ იმაში, რომ აღიარო განსხვავებული მოსაზრებების თანაარსებობის შესაძლებლობა.
ეს თეზა სოციალურ ქსელებსაც ეხებაო, ამბობს ენტჰოვენი და გვეუბნება, არა მგონია, წინააღმდეგობა არსებობდეს ნიუანსსა და ლაკონიურობას შორისო, თან შეგვახსენებს – თუკი ტვიტერზე (ახლანდელ X-ზე) იდეას 280 სიმბოლოში ნათლად ვერ გადმოვცემთ, ესე იგი რაღაც აზროვნებაში გვეშლება, რადგან იშვიათია, რომ პლატონის “დიალოგებში” რეპლიკები ტვიტერის სტანდარტზე გრძელი იყოსო.
მისი ხედვით, დღეს ფილოსოფოსის მასმედიაში სტუმრობა დაპირისპირებითა და ამწამიერით შეშლილ სივრცეში ზომიერების დოზის შეშხაპუნებას უნდა უდრიდეს. თუკი იმაზე ვთანხმდებით, რომ დემოკრატიულ ქვეყნად დარჩენა გვსურს, მაშინ ლოგიკურად ისიც უნდა ვაღიაროთ, რომ ერთ აზრზე მდგომთა საზოგადოებას იდეების კონფლიქტი გვირჩევნია. ეს კი უთანხმოების კულტურის არსებობას გულისხმობს. თუ ვაღიარებთ, რომ დემოკრატიულ სისტემას ალტერნატივა არ აქვს, მაშინ დებატები ურთიერთდაპირისპირებაში არ უნდა ავურიოთ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მთავრობის ნებისმიერი კრიტიკა თავად დემოკრატიის კრიტიკად გადაიქცევა.
ზომიერებისა და ნიუანსის დაფასება თავისთავად არ მოდის, ის განსჯაზე მუშაობას მოითხოვს და პედაგოგს საჭიროებს. ამ მუშაობის დასაწყებად ამოსავალი წერტილი კი იმის რწმენაა, რომ ადამიანები ნიუანსის აღსაქმელად რაციონალურად ვართ მომართულნი.
ალბერ კამიუ: სიმამაცე ზომიერებისა
ამდენად, საქმის გამოწვლილვით შესწავლის, შავ-თეთრი სურათის მიღმა მრავალფეროვნების დანახვის სურვილი არც დეტალებზე უსაგნო გამოკიდებას გულისხმობს და არც უმოქმედობას. ის არც ყოყმანის სინონიმია. აზრის სიზუსტისადმი სწრაფვა კი არ გამორიცხავს მოქმედების სიმკვეთრეს. ამგვარ აღქმას ფილოსოფოსთა მთელი თაობები იცავდნენ – განმანათლებლობით დაწყებული იურგენ ჰაბერმასით დამთავრებული. ისინი ასაბუთებდნენ, რომ დიალოგზე დაფუძნებული განსჯა კონფლიქტს წესებით საზღვრავს და, ამდენად, საშუალებას გვაძლევს, ჩვენი დემოკრატიული ვნებები გარდავქმნათ რაციონალურ არგუმენტებად, რომელთა მეშვეობითაც მოწინააღმდეგეს ისე დავუპირისპირდებით, რომ მას მტრად არ აღვიქვამთ.
ოღონდ ძველთაგანვე გვღრღნის ეჭვი: განა ჭეშმარიტებაა, რომ “ადამიანები ნიუანსის აღსაქმელად რაციონალურად ვართ მომართულნი?” ზედმეტად ხომ არ უგულებელყოფს ეს დაშვება ჩვენს ემოციებსა და ვნებებს, რომელიც სცდება რაციონალურ განსჯას და, ამისდა მიუხედავად, საჯარო მსჯელობაზე აშკარად და უდავოდ ახდენს გავლენას? დემოკრატიას აგორა უფრო ემშობლიურება თუ რინგი?
აგონიის გზა: კონფლიქტის ბოლომდე მიყვანა
თუკი ფილოსოფოსთა ნაწილს რაციონალურზე დაფუძნებული თანხმობისა სჯერა, მეორე ნაწილი, თომას ჰობსიდან (Thomas Hobbes) დაწყებული და კარლ შმიტით (Carl Schmitt) დამთავრებული, საპირისპირო, კონფლიქტზე დაფუძნებულ მოდელს გვთავაზობს. ამ საკითხზე შანტალ მუფი (Chantal Mouffe) გვესაუბრება, რომელიც კარლ შმიტის ტრადიციის გამგრძელებელია. შმიტი ნაცისტებთან თანამშრომლობის გამო სახელგატეხილი და, ამდენად, გარკვეულწილად დავიწყებული ფილოსოფოსია. მაგრამ, მოდით, ცოტა ხნით გვერდზე გადავდოთ მისი პიროვნული, მორალური სახე და მის ფილოსოფიურ თეზისს შევხედოთ. შმიტის აზრით, პოლიტიკა კონფლიქტია მეგობრებსა და მტრებს შორის. შესაბამისად, არსებობს პრინციპულად შეურიგებელი პოზიციები. შანტალ მუფი ამ ელემენტს იზიარებს, მაგრამ შმიტის მიერ პლურალიზმის პრინციპულ უარყოფას არ ეთანხმება.
დღეს ბევრს ლაპარაკობენ “დიალოგსა” და “მსჯელობაზე”, მაგრამ ეს სიტყვები მნიშვნელობას კარგავს, თუკი არ არსებობს რეალური არჩევანი, თუკი დისკუსიაში მონაწილეთ არ გვაქვს საშუალება, მკვეთრად განსხვავებულ ვარიანტებს შორის გავაკეთოთ არჩევანი.
– შანტალ მუფი
შანტალ მუფი არ თვლის, რომ დემოკრატია რაციონალური კონსენსუსის მიღწევაში გვეხმარება. დიახ, ის ემხრობა საზოგადოების მართვის დემოკრატიულ მოდელს, მაგრამ ამბობს, რომ ამ მოდელის სიცოცხლისუნარიანობის საფუძველი პარტიული დაპირისპირებაა: “დემოკრატიული პოლიტიკის მიზნად კონსენსუსისა და ურთიერთშერიგების დასახვა არა მხოლოდ კონცეპტუალურად მცდარია, არამედ პოლიტიკურად სახიფათოცაა”, – წერს ის. “ამგვარი ხედვის საფუძველი თანამედროვე დემოკრატიული აზროვნების მიერ ადამიანთა საზოგადოების იდეალიზებული ხედვაა, ვითომდა ის ემპათიითა და ურთიერთდახმარებისკენ სწრაფვით იყოს გამსჭვალული. ამ გადმოსახედიდან, მტრობა და ძალადობა არქაულ ფენომენებადაა მიჩნეული, რომლებიც ეკონომიკური ურთიერთგაცვლის და სოციალური კონტრაქტის საფუძველზე რაციონალურ აქტორებს შორის გამჭვირვალე კომუნიკაციის წახალისებით უნდა აღმოიფხვრას. ყველა, ვინც ამ იდილიური სურათის ჭეშმარიტებას არ აღიარებს, დემოკრატიის მტრად აღიქმება”.
ფილოსოფოსის აზრით, დემოკრატიის კონფლიქტური განზომილების უარყოფა დემოკრატიის მტრებს უხსნის გზას. “დემოკრატიული პოლიტიკა ვერ შემოისაზღვრება ინტერესებსა და ღირებულებებს შორის კომპრომისების ძიებით ანდა საზოგადო სიკეთის შესახებ განხილვებით. მასში ასევე უნდა იყოს ასახული ხალხის სურვილები, მათი ოცნებები. დემოკრატიული მიზნისათვის ვნებების მობილიზაცია რომ შეძლოს, დემოკრატიას დაპირისპირების ხასიათი უნდა ჰქონდეს”. შანტალ მუფი “აგონიურ” (და არა “ანტაგონისტურ”) მიდგომას იცავს, ანუ ისეთს, როცა მხარეები მოწინააღმდეგის ლეგიტიმურობას აღიარებენ, მაგრამ არ ცდილობენ, უთანხმოება რაციონალურად გადაწყვიტონ.
ეს გზა რაღაც საშუალოა მარტივ კონსენსუსსა და შიშველ კონფლიქტს შორის და, ფილოსოფოსის თქმით, მისი მიზანია “საჯარო უთანხმოების დინამიკური სივრცე შეიქმნას, სადაც ერთმანეთს განსხვავებული პოლიტიკური პროექტები შეეჯახება”. მისი აზრით, სწორედ ეს შექმნის “საფუძველს დემოკრატიის ეფექტური მუშაობისთვის”. მისივე თქმით, “დღეს ბევრს ლაპარაკობენ “დიალოგსა” და “მსჯელობაზე”, მაგრამ ეს სიტყვები მნიშვნელობას კარგავს, თუკი არ არსებობს რეალური არჩევანი, თუკი დისკუსიაში მონაწილეთ არ გვაქვს საშუალება, მკვეთრად განსხვავებულ ვარიანტებს შორის გავაკეთოთ არჩევანი”.
ზოგიერთი მოაზროვნე, მაგალითად, ჟოფრუა დე ლაგანერი (Geoffroy de Lagasnerie) უფრო შორს მიდის და დაპირისპირებას მორალურ განზომილებასაც უმატებს. ის ამბობს, რომ მკვეთრად უნდა გაიმიჯნოს კეთილი ბოროტისაგან, წმინდა – უწმინდურობისაგან და, როცა ბოროტებასა და უწმინდურებაზეა საუბარი, ნიუანსებზე უარი უნდა ვთქვათ იმ დონემდეც კი, რომ დებატში შესვლაზე სტრატეგიულად განვაცხადოთ უარი.
არანაირი ილუზია არ უნდა გაგვაჩნდეს დიალოგისა და დარწმუნების ყოვლისშემძლეობის შესახებ. არსებობს მომენტები, როცა მხოლოდ ძალას შეუძლია, მოვლენებს მიმართულება შეუცვალოს.
– ჟოფრუა დე ლაგანერი
მის წიგნში “პოლიტიკური იმპოტენციისაგან თავის დასაღწევად”, ლაგანერი წერს: “ინტელექტუალურ სივრცეში ბოიკოტი, თავსმოხვეულ ფორმატებზე და კომპრომისზე უარის თქმა გრძელვადიანი თვალსაზრისით იმაზე უფრო მომგებიანი სტრატეგიაა, ვიდრე იმგვარ ყალბ დებატებში მონაწილეობა, რაც გვაიძულებს ჩვენი მტრები ლეგიტიმურ მხარედ ვაღიაროთ და მათ მოსაზრებებს საშუალება მივცეთ, ჩვენი საზოგადოებრივი სივრცე და ჩვენი სულისკვეთება შერყვნან”. ის ეჭვქვეშ აყენებს პოლიტიკური ქმედების ისეთ ფორმებს, როგორიცაა მანიფესტაცია და ამბობს “არანაირი ილუზია არ უნდა გაგვაჩნდეს დიალოგისა და დარწმუნების ყოვლისშემძლეობის შესახებ. არსებობს მომენტები, როცა მხოლოდ ძალას შეუძლია, მოვლენებს მიმართულება შეუცვალოს”.
შეგვიძლია, შანტალ მუფის მსგავსად “რაციონალურ კონსენსუსს” ვემხრობოდეთ ან დე ლაგანერის ვეთანხმებოდეთ, რომ “კონფლიქტური კონსენსუსი” უფრო შესაძლებელია, მაგრამ ორივე ავტორი ძირისძირში ერთ შეკითხვას სვამს: თუკი ნიუანსის ძიება არაა ქმედების ანტითეზა, შესაძლებელია კი ნიუანსირებისკენ იძულება? თუ კომპრომისის ძიების მცდელობაც კი ავტომატურად აფერხებს მოქმედებას?
პრაგმატიზმის გზა: გამოცდილების გაკვეთილები
კონფლიქტის აღიარებასა და კომპრომისით მის გადაჭრას შორის გამოსავლის პოვნას კიდევ ერთი მიმდინარეობა ცდილობს, ამის გაკეთებას კი ჯგუფური დინამიკის ყოვლისშემძლეობაზე უარის თქმითა და პიროვნულის წინ წამოწევით ლამობს. ამ მიმდინარეობის სახელი პრაგმატიზმია.
ჟოელ ზასკის (Joëlle Zask) კალამს ეკუთვნის ნაშრომი “ესე დემოკრატიულ სისტემაში მონაწილეობის ფორმების შესახებ”. ის გვეუბნება: “კონფლიქტთან გამკლავების ორი გზა არსებობს: ძალადობითა და ძალით. მაგალითად, მშობელი, რომელიც თავის შვილს სილას გააწნავს, უფრო საკუთარ უღონობას აღიარებს, ვიდრე ძალას. თუკი დემოკრატიის შესახებ ღრმა წარმოდგენა გვინდა გვქონდეს, მთავარი კითხვა სწორედ ესაა: როგორ მივანიჭოთ ჩვენს ქმედებას ძალა ისე, რომ არ გადავიჭრათ ძალადობაში? პრაგმატული მიდგომა ამ კითხვაზე პასუხის გაცემაში გვეხმარება”.
თავად ცნება “პრაგმატიზმი” ბევრ გაუგებრობას იწვევს. როცა მას ვახსენებთ, აზრი ჩვენდაუნებურად კომპრომისისა და ზომიერებისაკენ გაგვირბის, თუმცა ფილოსოფოსი გვაფრთხილებს: “ვიმოქმედოთ პრაგმატულად, ყოველთვის არ ნიშნავს ნიუანსისთვის უპირატესობის მინიჭებას. ჯონ დიუეი (John Dewey) მთელი თავისი ცხოვრების განმავლობაში საუბრობდა ლიბერალური დემოკრატიის რადიკალურ, ქმედებაზე ორიენტირებულ არსზე. მას სწამდა, რომ დემოკრატია საზოგადოების პოლიტიკური მოწყობის ერთ-ერთი შესაძლო რეჟიმი კი არა, ადამიანების საზოგადოებაზე მორგებული პოლიტიკური ასოციაციის ერთადერთი უნიკალური ფორმაა, რომელიც ადამიანების თავყრილობას ცხვრების ფარისგან ანდა ფუტკრების სკისაგან გამოარჩევს. ის თვლიდა, რომ საკუთარი პრინციპების ნიუანსირება, მათგან დისტანციის დაჭერა შეცდომაა”.
ამდენად, პრაგმატიზმი ვითარებასთან შეხამების ცდუნება კი არაა, არამედ რწმენა, რომ ჭეშმარიტი იდეა აბსტრაქტულად კი არ არსებობს, არამედ ინდივიდუალური გამოცდილებით შეიმეცნება.
წარმოვიდგინოთ დემოკრატიული ცხოვრება, როგორც კამერული კონცერტი. არავინ უკრავს ზუსტად ერთსა და იმავე მელოდიას, თუმცა ერთად კი უკრავენ და მეტნაკლებად ჰარმონიულ შედეგამდე მიდიან.
– ჟოელ ზასკი
თავის 1939 წლის ნაშრომში “დემოკრატია როგორც დემიურგი” დიუეი გვთავაზობს, სოციალური პრობლემების გადაჭრას ისევე მივუდგეთ, როგორც ზუსტ მეცნიერებებში, სადაც ექსპერიმენტი გვაიძულებს ხოლმე ახალი თვალით შევხედოთ მოცემულობას, რომელიც ფაქტებით დადგენილი გვეგონა და თეორიებს, რომლებსაც დამტკიცებულად ვთვლიდით. სწორედ ესაა ერთადერთი მეთოდი, რომელიც საშუალებას მოგვცემს, განსხვავებულ ხალხს შორის ურთიერთგაგებას მივაღწიოთო, თვლიდა დიუეი. მისი თქმით, დემოკრატიაში საჯარო ინტერესის გამოკითხვების, კვლევების ჩატარებითა და მათი შედეგების განხილვით ჭეშმარიტების დადგენა ასეთივე ექსპერიმენტული მეთოდია.
მაშ, შორს ჩვენგან ცრურწმენები, დოგმები და პარტიკულარისტული პოზიციები! მიზანი კონსენსუსის მიღწევა კი არაა, არამედ სიცოცხლისუნარიანი სოციალური ერთობის შექმნა, რომელიც ერთსა და იმავე დროს ინდივიდუალისტურიცაა და საზოგადოების შემქმნელიც.
პრაგმატიზმის კიდევ ერთი მახასიათებელია ანტირელატივიზმი და ანტიდოგმატიზმი. “იდეალში, საზოგადოებაში რამდენი ადამიანიცაა, იმდენივე მოსაზრებაა. წარმოვიდგინოთ დემოკრატიული ცხოვრება, როგორც კამერული კონცერტი. არავინ უკრავს ზუსტად ერთსა და იმავე მელოდიას, თუმცა ერთად კი უკრავენ და მეტ-ნაკლებად ჰარმონიულ შედეგამდე მიდიანო,” გვეუბნება ზასკი.
ამდენად, პრაგმატიზმი საყოველთაო შერიგებას არ ქადაგებს, ის მხედველობაში იღებს კონფლიქტების არსებობას, თუმცა იმავდროულად უშვებს, რომ, ერთი მხრივ, კონფლიქტების გადაწყვეტა აუცილებლად არ მოითხოვს ძალადობას და, მეორე მხრივ, თვლის, რომ ხალხში კანონის პატივისცემის სულისკვეთება ჭარბობს, რომელიც უმცირესობების პატივისცემასაც მოიცავს.
პრაგმატული მიდგომისთვის კონსენსუსი აბსტრაქტული რეალობა კი არაა, არამედ საზოგადოების გამოცდილების შედეგია.
ზასკის აზრით, თუკი კონსენსუსად მივიჩნევთ აზრების ერთიანობას რამდენიმე ზოგად, დეტალებისაგან დაცლილ საკითხზე და ამგვარ კონსენსუსზე შევეცდებით სოციალური ერთობის დაშენებას, წარუმატებლობის კედელს შევასკდებით. სამაგიეროდ, ინდივიდუალისტური პროექტების, გამოცდილების ურთიერთშერწყმის შედეგად შობილი კონსენსუსი შეიძლება შედეგიანი აღმოჩნდეს.
ამგვარად, პრაგმატისტული მიდგომა შეგვიძლია ასე შევაჯამოთ: კონფლიქტი?! კი ბატონო, მაგრამ ნაკლები იდეოლოგია. მისი ამოცანა არაა რაღაც აბსტრაქტული შეთანხმების მიღწევა, თითქოსდა საზოგადოება ხელახლა იქმნებოდეს, არამედ არსებული, განსხვავებული პოლიტიკური პროექტების ურთიერთშერწყმის უზრუნველყოფა რეალურ და არა წარმოსახვით იდეალური საზოგადოებაში. პრაგმატისტების რწმენით, ამგვარი თანხვედრა მხოლოდ ინდივიდუალური გამოცდილებების განზოგადებიდან შეიძლება დაიბადოს. ამდენად, პრაგმატული მიდგომისთვის კონსენსუსი აბსტრაქტული რეალობა კი არა, არამედ საზოგადოების გამოცდილების შედეგია, რომელსაც, შეგვიძლია, სხვადასხვა გზით მივაღწიოთ და რომლის სიცოცხლისუნარიანობა მისი დადგომის შემდეგ დადასტურდება.
ზემოთ განხილული სამი მიდგომა საზოგადოების სამგვარ ხედვას მოიცავს და, ამავე დროს, პოლიტიკური ცხოვრების სამ სახესხვაობასაც, სადაც ღრმა განსჯა მოქმედებას არ გამორიცხავს, სადაც განსჯის ნაყოფი კვებავს კონფლიქტს ლეგიტიმურ თანამოსაუბრეებს – მაგრამ არა მტრებს – შორის და არ ისახავს მიზნად მაინცდამაინც ურთიერთგაგების მიღწევას.
რაციონალური კონსენსუსის ვარიანტი განმანათლებლებიდან მომდინარე თეზისს ეყრდნობა და ფსონს დებს განსჯის სიკეთესა და შედეგიანობაზე. ამ გაგებით, განსჯა საშუალებას მოგვცემს, განსხვავებულ აზრებს საზოგადო განხილვისათვის ვარგისი ფორმა მივანიჭოთ და ამგვარად ჩამოყალიბებული აზრების გაცვლით, დებატებით ურთიერთგაგების საფუძველი შევქმნათ.
კონფლიქტური კონსენსუსის მომხრეები თვლიან, რომ ზემოაღნიშნული მიდგომა აზვიადებს ადამიანების რაციონალურობას. მათი ხედვით, პოლიტიკური ცხოვრება შეურიგებელ პოზიციებს შორის კონფლიქტის ორგანიზებაა. საზოგადოება ამ გზას თუ დაადგება, ყოველი ადამიანი იძულებული იქნება, “თავისიანების” ბანაკი აირჩიოს და გამარჯვებისათვის ებრძოლოს ოპონენტებს (ოღონდ მტრებად არ დაისახოს ისინი, თუკი დემოკრატიული წესებით ცხოვრების გაგრძელება სურს).
შეგვიძლია კი პლურალიზმი გადავარჩინოთ ისე, რომ რაციონალური განსჯის უნარი არ გავაზვიადოთ, დავუთმოთ სივრცე ჩვენს ვნებებს ისე, რომ არც განსხვავებული აზრებით მოტანილი სიმდიდრე გავატანოთ ქარს? აი, აქ შემოდის “პრაგმატული კონსენსუსის” იდეა, რომელიც ცდილობს კონფლიქტი აქციოს პრობლემების გადაჭრის დემოკრატიულ მოტორად, გადაჭრისა, რომელიც ინდივიდუალური და საზოგადოებრივი გამოცდილების შეჯერების შედეგად დაიბადება. აქ დემოკრატია აღქმულია, როგორც საშუალება და არა როგორც მიზანი. ამგვარი მიდგომა გარკვეულ რწმენას მოითხოვს, რადგან დემოკრატია არასოდესაა თავისთავად გარანტირებული: როგორც დიუეი წერდა, დემოკრატია “ყოველთვის ისეთი საქმეა, რომელიც ჯერ კიდევ დასამთავრებელია”.
