როცა ქალბატონი ჯანა ჯავახიშვილი ინტერვიუზე დავითანხმეთ, მან ოდნავ ეჭვის თვალით შემოგვხედა. ჯავახიშვილი ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტში ფსიქოლოგიის განხრით სრული პროფესორია და, მათ შორის, ფსიქოტრავმატოლოგიის საკითხებზე მრავალწლიანი ექსპერტიზა აქვს. ამიტომ ვთხოვეთ, ჩვენთან კოლექტიურ, ანუ საზოგადოებრივ ტრავმაზე ესაუბრა და საკითხის გარშემო მნიშვნელოვანი კითხვებისთვის ნათელი მოეფინა. მაგრამ ინტერვიუმდე მან საკუთარი გამოცდილებიდან გაგვიმხილა, წლების მანძილზე უმეტესად იგნორირებული საკითხიდან ტრავმა ერთბაშად როგორ იქცა დამაინტრიგებელ, ყველაფრის ამხსნელ ცნებად. იქნებ ჩვენი ბრალიც კია – ფსიქოლოგებმა ხომ არ მოვყევით ამის შესახებ ზედმეტად საინტერესოდო. მან მიგვანიშნა, რომ ეს ტენდენცია ტრავმის ერთგვარი “პროფანაციის” რისკს აჩენდა, რასაც, შესაძლოა, ჩვენი ჟურნალიც ვერ აცდენილიყო.
მართლაც, სიტყვა “ტრავმა” დღეს ჭარბად იჭრება ჩვენს ყოველდღიურობაში. ის გვხვდება ყველგან – პოლიტიკურ განხილვებში, საზოგადოებრივ დისკუსიებში, პირად საუბრებსა თუ სოციალურ მედიას მოდებულ “მიმებში”. ცნება კი უფრო აქტუალური გახდა უახლესი მოვლენების ფონზე. საზოგადოება მასშტაბურად განიცდის ან ხდება მოწმე ისეთი კრიზისებისა, როგორიცაა პანდემია, ბუნებრივი კატაკლიზმები, ჩაგვრა, შეიარაღებული კონფლიქტები, იძულებითი მიგრაცია და ა.შ. მიმდინარე ამბები, თავის მხრივ, სხვადასხვა ჯგუფს საკუთარ წარსულშიც ახედებს და თავიანთი ტრავმატული გამოცდილების გადააზრებისკენ უბიძგებს. ეს კი იმასაც მოითხოვს, უფრო საფუძვლიანად ვიცოდეთ, თუ რასთან გვაქვს საქმე – როგორ წარმოიქმნება კოლექტიური ტრავმა, ან კიდევ სწორად როგორ უნდა გაუმკლავდეს საზოგადოება მსგავს გამოცდილებას.
ჩვენ ვეცადეთ, პროფესორის რჩევები გაგვეთვალისწინებინა და იმედიც გვაქვს, რომ სწორედ ქვემოთ მოცემულ ინტერვიუში მისი პასუხები დაგვეხმარება, რომ ცნებასთან დაკავშირებულ მცდარ აღქმებს ჩვენც და მკითხველმაც სამომავლოდ თავი ავარიდოთ.
რა არის ფსიქოლოგიური ტრავმა და როდის იქცევა იგი კოლექტიურ ტრავმად?
ჯანა ჯავახიშვილი: ფსიქოლოგიური ტრავმა არის მდგომარეობა, რომელიც ვითარდება იმ შემთხვევაში, თუ ადამიანმა გამოიარა გამოცდილება, რომელიც დაკავშირებულია სიკვდილის საშიშროებასთან ან ძალადობასთან. ეს შეიძლება იყოს საკუთარი გამოცდილება ან გამოცდილება, რომლის მოწმეც გახდა ადამიანი. მატრავმირებელი შეიძლება იყოს ახლობელი ადამიანის შესახებ უბედურების გაგებაც, მათ შორის, ტელეფონითაც. ან, ფსიქიკური აშლილობების უკანასკნელ კლასიფიკაციაში, თუ პროფესიით არის ადამიანი, ვთქვათ, ჟურნალისტი, საგანგებო სიტუაციების სამსახურის თანამშრომელი, მეხანძრე, ის ადამიანები, ვისაც პროფესიით სიკვდილთან უწევთ რეგულარული შეხება, ვინც აშუქებს ტრაგედიებს, სიკვდილს, უწევს ადამიანის სხეულის ნაკვთების შეგროვება სტიქიური ან სხვა უბედურების შემდეგ – ასეთი კუმულაციური მდგომარეობაც მატრავმირებელია. ანუ ეს დაკავშირებული არის სასიცოცხლო საფრთხესთან ან სიკვდილთან, იქნება ეს საკუთარი გამოცდილება, მოწმეობა, თუ ახლობელი ადამიანის უბედურების შესახებ შეტყობა, ან ასეთ ტრაგედიებთან პროფესიულად საქმის ქონა.
სოციალურ დონეზე კი ეს დაკავშირებული არის კატასტროფებთან. კატასტროფებში ვგულისხმობთ ან ბუნებრივ კატასტროფებს – როგორიც ახლა შოვში იყო – ან ეგრეთ წოდებულ ადამიანის ხელით შექმნილ კატასტროფებს, რომლებიც ძალადობასთან არის დაკავშირებული, როგორიც არის ომი, ოკუპაცია, გენოციდი და ა.შ. ადამიანის ხელით შექმნილ კატასტროფებს განეკუთვნება, ასევე, რეპრესიული პოლიტიკური რეჟიმიც.
თქვენ ზემოთ ჩამოთვალეთ მატრავმირებელი გამოცდილებები და ადამიანები, რომლებსაც ეს ტრავმა ეხებათ. მაგრამ რა ხდება სოციალურ დონეზე: მხოლოდ აღნიშნული პირები მოიაზრებიან შესაბამის ტრავმაგამოვლილ სოციალურ ჯგუფში თუ ისინიც, ვინც უშუალოდ არ შესწრებიან ტრავმას, მაგრამ იმავე საზოგადოების წევრები არიან? მაგალითად, შეეხება თუ არა ასეთი ტრავმა იმ თაობებსაც, რომლებიც ამ ჯგუფში უკვე ტრავმატული ეპიზოდის შემდეგ დაიბადნენ?
დიახ, ტრავმა შეიძლება გადადიოდეს თაობიდან თაობაზე და ის, ვისაც პირადად არ გამოუცდია, მაინც ტრავმირებული იყოს წინა თაობის ტრავმიდან გამომდინარე. ვსაუბრობთ ხოლმე ვერტიკალურ გადაცემაზე თაობიდან თაობაში და ჰორიზონტალურ გადაცემაზე, როდესაც ერთი თუ მეტი ტრავმირებული ადამიანის ტრავმასთან დაკავშირებული მდგომარეობა გადაეცემა მის გარშემო მყოფ ადამიანებს. ამ თვალსაზრისით, ტრავმა ერთგვარად „გადამდებია“. მაგალითად, შესაძლებელია, რომ ჟურნალისტს, რომელიც ტრავმირებული ადამიანისგან იღებს ინფორმაციას, თავადაც განუვითარდეს ტრავმის სიმპტომები – ამას ჰქვია მეორადი ტრავმატიზაცია. ან კიდევ არის ინგლისური ტერმინი vicarious trauma, ანუ გადამდები, გადადებული ტრავმა.
ცნობილია სხვადასხვა გზა, თუ როგორ უმკლავდებიან ცალკეული ადამიანები ტრავმატულ გამოცდილებას, იქნება ეს დამოუკიდებლად, პროფესიონალის ჩარევით თუ ახლობლების დახმარებით. არსებობს თუ არა განსხვავებული, კოლექტიური გამკლავების მექანიზმები, როდესაც საქმე ეხება მთლიან ჯგუფს, რომელმაც ტრავმა გამოიარა?
დიახ, ნათლად განსხვავდება მექანიზმები. ინდივიდუალურ დონეზე ტრავმის შედეგად ადამიანი ბევრ რამეს კარგავს. მაგალითად, კარგავს თავის ილუზიებს, რომ იგი გარკვეულწილად ხელშეუხებელია, რომ აკონტროლებს თავის ცხოვრებას, რომ ცხოვრება სამართლიანია და თუ კარგად მოიქცევა, ღმერთი მას არ გაწირავს და ასე შემდეგ. ძალიან ხშირად, ინდივიდუალური მატრავმირებელი გამოცდილება ამ ილუზიებს გაკარგვინებს, რამდენადაც ისიგრძეგანებ, რომ ხელშეუხებელი არ ხარ, ცხოვრებაც არ ყოფილა პროგნოზირებადი და სამართლიანი და ა.შ. იცვლება საკუთარი თავის აღქმაც და ეს განიცდება, როგორც იდენტობის კრიზისი. ანუ, ადამიანი მრავლობით დანაკლისს განიცდის, ხოლო დანაკლისს რომ გაუმკლავდე, ჯერ უნდა გამოიგლოვო. გამოგლოვების პროცესი გაძლევს საშუალებას, რომ რაც შეიცვალა, მიიღო ეს ცვლილებები, იპოვო საზრისი ამ შეცვლილ მდგომარეობაში და ცხოვრება გააგრძელო.
როდესაც ტრავმა საზოგადოებრივ, კოლექტიურ დონეზე ხდება, მაშინ გამოგლოვება მთელი საზოგადოების საქმეა. რომ ავიღოთ ძალადობის შედეგად წარმოქმნილი ტრავმა, როგორიც არის ომი, რეპრესიული პოლიტიკური რეჟიმი თუ ადამიანის ხელით შექმნილი სხვა კატასტროფები – ამ შემთხვევაში, საზოგადოებას პირობითად სამ ნაწილად (სამ სუბიექტად თუ მოდუსად) ყოფენ: მსხვერპლი, აგრესორი და გვერდიდან მაყურებელი, ანუ ვისაც უშუალოდ არ შეეხო, მაგრამ ძალადობის/უსამართლობის/ტრაგედიის მოწმე გახდა. გამოგლოვება გულისხმობს იმას, რომ საზოგადოებამ გასწიოს სათანადო სამუშაო იმისთვის, რომ აგრესორმა აღიაროს თავისი დანაშაული და პასუხი აგოს ამ დანაშაულის გამო, მსხვერპლმა მიიღოს მატერიალური, მორალური და პროცედურული კომპენსაცია/დაკმაყოფილება, ხოლო გვერდიდან მაყურებელმა ვალიდიზაცია გააკეთოს – დაამოწმოს, რომ ის, რაც აგრესორმა მოიმოქმედა და მსხვერპლმა გადაიტანა, ნამდვილად მოხდა. და ამ სამუშაოში საზოგადოების ყველა სუბიექტი, ინსტიტუტი, სისტემა უნდა იყოს ჩართული: მართლმსაჯულების სისტემა, მეცნიერება, ხელოვნება და ა.შ. სამწუხაროდ, ეს არც თუ ისე ხშირად ხდება ტრაგედიების შემდგომ.
გამოგლოვება გულისხმობს იმას, რომ საზოგადოებამ გასწიოს სათანადო სამუშაო იმისთვის, რომ აგრესორმა აღიაროს თავისი დანაშაული და პასუხი აგოს ამ დანაშაულის გამო, მსხვერპლმა მიიღოს მატერიალური, მორალური და პროცედურული კომპენსაცია/დაკმაყოფილება, ხოლო გვერდიდან მაყურებელმა ვალიდიზაცია გააკეთოს – დაამოწმოს, რომ ის, რაც აგრესორმა მოიმოქმედა და მსხვერპლმა გადაიტანა, ნამდვილად მოხდა.
მაგალითად, ჩვენს სინამდვილეში ძალიან ბევრი ადამიანი, თუ ინსტიტუტი, და მე ვიტყოდი – სახელმწიფოც კი, არ აღიარებს, რომ საბჭოთა პერიოდში ჩვენს საზოგადოებაში რეპრესიები მიმდინარეობდა და ბევრი უდანაშაულო ადამიანი გაჟლიტეს, მხოლოდ მათი ოჯახის წევრები გააწამეს. სინამდვილის ამგვარ უარყოფას ისიც ადასტურებს, რომ სტალინის ძეგლების ინსტალაცია საქართველოში კვლავ გრძელდება. ეს იგივეა, რომ გერმანიაში დღევანდელ დღეს ჰიტლერის სკულპტურებს ამონტაჟებდნენ სიამაყით. ბევრი ჩვენი თანამოქალაქე კვლავაც ამბობს, რომ საჭირო იყო ადამიანების დახოცვა, რათა სტალინისა და ბერიას ხელისუფლებას სახელმწიფო გაამყარებინაო. მოკლედ, საზოგადოების დიდი ნაწილის ვიქტიმიზებას არა თუ არ აღიარებენ, არამედ ამართლებენ. ეს კი წარსულიდან გაკვეთილების გამოტანისა და მომხდარი უბედურების ავთენტური გამოგლოვების საშუალებას არ გვაძლევს. ეს არც მომავალში ამგვარი უბედურების თავიდან აცილების შესაძლებლობას გვაძლევს. უფრო პირიქით – ხელისუფლების დღევანდელი მცდელობა რუსული „უცხოელი აგენტის“ კანონმდებლობის შემოღებისა სწორედ გასული საუკუნის პრორუსული რეპრესიული პოლიტიკის გამეორების მცდელობაა.
რომ დავაჯამო, საზოგადოებრივ დონეზე ტრავმისა და მასთან დაკავშირებული დანაკლისის გამოგლოვება არ გულისხმობს ტირილსა თუ ლოყების დახოკვას. ეს გულისხმობს იმას, რომ მართლმსაჯულების პროცესი უნდა შედგეს, რომ გადარჩენილისა თუ მსხვერპლის კომპენსაციის სამართლიანი პროცესი უნდა ჩატარდეს, რომ წარსულიდან გამოცდილება უნდა გამოვიტანოთ და შევქმნათ ისეთი ინსტიტუციური მექანიზმები, რაც წარსულის შეცდომების განმეორების რისკებს შეამცირებს. და ამ პროცესში მთელმა საზოგადოებამ უნდა მიიღოს მონაწილეობა. მაგალითად, მეცნიერებმა, აკადემიური თავისუფლებისა და კეთილსინდისიერების პრინციპებზე დაფუძნებით, უნდა იკვლიონ ის, თუ რა მოხდა. ხელოვანები უნდა დაეხმარონ საზოგადოებას დანაკლისის სიმბოლურად გამოხატვაში და მემორიზებაში. უნდა შემუშავებულ იქნას შესაბამისი მეხსიერების შესაბამისი პოლიტიკა. გასულ საუკუნეში პაბლო პიკასომ ძალიან მნიშვნელოვანი ტილო – “გერნიკა” – შექმნა, მას მერე, რაც გერმანელებმა დაბომბეს ეს ქალაქი კვირა დღეს, როდესაც მშვიდობიანი მოსახლეობა გერნიკის ცენტრალურ მოედანზე იყო, რასაც დიდი მსხვერპლი მოყვა. ეს ბრუტალური აქტი იყო. ის, რომ პიკასომ ამისი სიმბოლიზება “გერნიკით”, ნახატით გააკეთა, ძალიან მნიშვნელოვანია, ეს ამ ტკივილის აღიარებაც არის და სიმბოლური გამოხატვაც.
ასე უნდა მოხდეს მეცნიერებაში, ხელოვნებაში, მეხსიერების პოლიტიკაში, სახელმწიფო სტრატეგიაში დიდი მასშტაბის ტრავმული გამოცდილების გადამუშავების ხელშეწყობა. ამ საქმეში მუზეუმებსაც გამორჩეული მისია და როლი აქვთ. ჩვენთან ყველაფერი პირიქით ხდება. მაგალითად, გორში სტალინის მუზეუმი ჯერ კიდევ სტალინის სადიდებელი ადგილია და არა ავთვისებიანი საბჭოთა წარსულის გადასინჯვისა და გადააზრების ღია სივრცე. ეს ყველაფერი საბჭოთა წარსულს ჩვენი საზოგადოების მოუშუშებელ ჭრილობად ტოვებს.
გადაუხარშავი ტრავმა საზოგადოებას პოლიტიკური მანიპულაციისთვის იოლ სამიზნედ ხდის. აქ თანამედროვე საქართველოს ცხოვრებიდან ბევრი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. მაგალითად, გადაუხარშავი ტრავმის ერთ-ერთი ინდიკატორი საზოგადოებრივ დონეზე გაქრობის ანუ, როგორც ფსიქოლოგიაში უწოდებენ – ანიჰილაციის ირაციონალური შიშია. შორს არ გვჭირდება წასვლა რომ ამ სიმპტომით პოლიტიკური მანიპულირება დავინახოთ როგორც პოლიტიკოსების, ასევე ეკლესიის მხრიდან. ლოზუნგი „ქართველობას გვართმევენ“ სწორედ ამ შიშიდან ნაწარმოები გზავნილებია, რომელსაც კარგად იყენებენ რუსეთის სპეცსამსახურები საინფორმაციო ომის წარმოებისას. განსაკუთრებით კარგად იკითხება ამგვარი შიშების ირაციონალურობა იმის ფონზე, რომ რაც მართლა საგანგაშოა – მაგალითად, რუსების დიდი ოდენობით გადმოსახლება და ამგვარად ე.წ. „რუსკი მირის“ ჩვენს ქვეყანაში ჩანერგვა, ევროატლანტიკური კურსიდან გადახვევის მცდელობები და ა.შ. – ის მოსახლეობაში განგაშის სიგნალს არ რთავს, თითქოს ანესთეზირებულია ხალხი.
ბოლო პერიოდში აქტიურად განიხილავენ, მაგალითად, თუ როგორ დახვდა საზოგადოება აფხაზეთიდან დევნილ მოსახლეობას თავის დროზე, ხომ არ განიცადა ტრავმაგამოვლილმა ჯგუფმა სტიგმატიზაცია. როცა ტრავმატული ეპიზოდი რეალურ დროში ვითარდება და გვყავს ჯგუფი, რომელმაც ეს უშუალოდ გამოიარა, რა შეიძლება გააკეთოს საზოგადოებამ და სახელმწიფომ, რათა მათ ტრავმასთან გამკლავებაში დაეხმარონ?
როდესაც მიგრანტების გარკვეული დიდი ჯგუფი მიდის ახალ ადგილზე საცხოვრებლად, დევნილებისა და ადგილობრივი მოსახლეობის ურთიერთობის პირველ ეტაპს ფსიქოლოგიაში თაფლობის თვეს ვუწოდებთ. საწყის ეტაპზე ადგილობრივი მოსახლეობა ცდილობს, რომ დაეხმაროს დევნილებს, მაგრამ მერე, როცა გრძნობს, რომ ეს კონკურენტუნარიანი მოსახლეობაა, ჩნდება ძალთა ჭიდილი. იგივე მოხდა საქართველოში. მაგალითისთვის შეგვიძლია წყნეთი ავიღოთ. 90-იანების დასაწყისში წყნეთში სამიათასიანი მოსახლეობა იყო და დამატებით ამდენივე (დაახლოებით, სამი ათასი) აფხაზეთიდან წამოსული დევნილი ჩაასახლეს. დასაწყისში ადგილობრივები დევნილებს ძალიან ეხმარებოდნენ, მაგრამ შემდეგ ნახეს, რომ კონკურენციაა, პურზე რიგია, წყალზე რიგია, სკოლაში ადგილი არ არის და დაიძაბა ურთიერთობები. გაჩნდა ერთმანეთისგან იზოლირების და დევნილთა მარგინალიზებისა და სტიგმატიზების ტენდენცია. ამ შემთხვევაში, ალბათ, სახელმწიფო უნდა იყოს მოწოდების სიმაღლეზე და შეეცადოს, რომ თანაბარი შესაძლებლობები უზრუნველყოს დევნილი მოსახლეობისთვის და ადგილობრივებისთვის. ეს არ იყო ჩვენთან, ეს ვერ შეძლო სახელმწიფომ.
ზოგადად, ტრავმის დაძლევის მექანიზმი დევნილობის შემთხვევაშიც იგივეა – უნდა აღიარებულ იქნას იძულებით გადაადგილებული ადამიანების ტკივილი და დანაკლისი, უნდა შედგეს მართლმსაჯულების პროცესი, უნდა დაისაჯოს აგრესორი, დაზარალებულებმა უნდა მიიღონ მორალური, მატერიალური, პროცედურული დაკმაყოფილება, სახელმწიფომ უნდა გამოყოს საკმარისი რესურსი დევნილთა კეთილდღეობის აღსადგენად, შეუქმნას მათ ღირსეულად ცხოვრების შესაძლებლობები. როგორც სახელმწიფომ, ასევე ადგილობრივმა საზოგადოებამ უნდა შეუწყოს ხელი დევნილთა ტრავმული გამოცდილების გამოგლოვებას, ხელოვნებაში მის სიმბოლიზებას, მეცნიერულ შესწავლასა და შესაბამისი გაკვეთილების გამოტანას.
ხელისუფლებისა თუ ეკლესიის „აბა ომი გინდა?!“ ყველა ქმედების მაინდულგირებელი გზავნილი სწორედ ომის ტრავმით პოლიტიკური მანიპულაციების ერთ-ერთი თვალსაჩინო ილუსტრაციაა.
მაგრამ ეს ყველაფერი, სამწუხაროდ, დღემდე ვერ მოხერხდა, ამიტომ ომის ტრავმაც დღემდე მოუშუშებელ ჭრილობად რჩება ქართველ საზოგადოებაში, რაც მას კვლავ პოლიტიკური მანიპულაციების იოლ სამიზნედ აქცევს. ხელისუფლებისა თუ ეკლესიის „აბა ომი გინდა?!“ ყველა ქმედების მაინდულგირებელი გზავნილი სწორედ ომის ტრავმით პოლიტიკური მანიპულაციების ერთ-ერთი თვალსაჩინო ილუსტრაციაა. ეს, მით უმეტეს, იმ ფონზე, რომ რუსეთის ჰიბრიდული ომი საქართველოს დამოუკიდებლობისა და სახელმწიფოებრიობის წინააღმდეგ არ შეწყვეტილა და დღესაც მიმდინარეობს – მცოცავი ოკუპაციის, დიდი ოდენობით მიგრანტების გადმოსახლების, საინფორმაციო ომის სპეცოპერაციებისა და სხვა სახით.
წინა შეკითხვა რომ გავაგრძელოთ: როცა კატასტროფა ახალი მომხდარია, არსებობს თუ არა რაიმე პრაქტიკა ჯანდაცვის მხრივ, მაგალითად, ფსიქიკური ჯანმრთელობის სერვისებზე წვდომის კუთხით, რითაც სახელმწიფოს შეუძლია, ტრავმაგამოვლილ ჯგუფს დაეხმაროს?
ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ პათოლოგიზება არ მოვახდინოთ და არ ვთქვათ, რომ ეს სამკურნალო კონდიციაა. კოლექტიური ტრავმა არ არის სამკურნალო კონდიცია. მაგალითად, შოვის ტრაგედიის გაგრძელება ის იყო, რომ სამაშველო სამსახურის ორი თანამშრომელი გარდაიცვალა. წავიდა მითქმა-მოთქმა იმის თაობაზე, თუ სად იყვნენ ფსიქოლოგები, ეს რომ დაუშვეს, რატომ არ დაეხმარნენ. მაგრამ საქმე იმაშია, რომ ფსიქოლოგი ვერ უზრუნველყოფს სამაშველო სამსახურის თანამშრომლების ფსიქიკურ ჯანმრთელობას, თუ სამსახური იქნება აწყობილი ისე, რომ პერსონალზე ზრუნვა სამსახურის განუყოფელი ნაწილი იყოს. პერსონალზე ზრუნვის სისტემა თუ დაინერგება სამაშველო სამსახურში, მაშინ ერთი ადამიანი ათი დღე გადაბმით არ იმუშავებს ტრაგედიის ადგილზე. აქ ველზე მუშაობის დროის ნორმირება და როტაცია პერსონალზე ზრუნვის სტრატეგიის ნაწილია. სამსახურმა უნდა იცოდეს, რომ ჯანმრთელობის მდგომარეობა უნდა შეამოწმოს ველზე გასვლის წინ, უნდა იცოდეს, რომ ველზე მუშაკების გაშვებისას იქვე უნდა უზრუნველყოს სამედიცინო დახმარების შესაძლებლობა, რომელიც კრიტიკული მდგომარეობის შემთხვევაში ადამიანს დაეხმარება გადარჩენაში; უნდა იცოდეს, რომ არსებობს პერსონალზე ზრუნვის სტრატეგიები და ეს სტრატეგიები უნდა ჰქონდეს სამსახურს. საჭიროების შემთხვევაში ფსიქოლოგთან გადამისამართება პერსონალზე ზრუნვის ნაწილი უნდა იყოს, მაგრამ თუ პერსონალზე ზრუნვა არ ხდება, ფსიქოლოგს არ აქვს ჯადოსნური ჯოხი, რომ აიქნიოს და ადამიანი ამ გაუსაძლის ვითარებაში გადაარჩინოს.
იმის თქმა მინდა, რომ როგორც პერსონალზე ზრუნვას ვერ ჩავანაცვლებთ ფსიქოლოგიური მკურნალობით, ასევე ვერ დავიყვანთ სამედიცინო პრობლემამდე სოციალური ტრავმის გადამუშავებაზე ზრუნვას. სოციალური ტრავმის გადამუშავება გულისხმობს სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრაზე მიზანმიმართულ მუშაობას. მაგალითად, დევნილის სტატუსის მინიჭება, ეკონომიკური დახმარება, საცხოვრებლის საკითხის მოგვარება. იმის თქმა მინდა, რომ დევნილობა არ არის სამკურნალო კონდიცია. იძულებითი ადგილნაცვალობა არ არის სამკურნალო კონდიცია. ომგამოვლილი საზოგადოება არ არის სამკურნალო კონდიცია, ეს არ არის ფსიქიკური დაავადებები, ფსიქიკური აშლილობები. მაგრამ ეს კი უნდა ვიცოდეთ, რომ თუ დიდმა ჯგუფმა გამოიარა მატრავმირებელი გამოცდილება, ან თუ ჯგუფი სიღარიბეში ცხოვრობს, სიღატაკეში, სიღარიბის ზღვარს მიღმა, იქ უფრო მაღალი სტატისტიკა და რისკია ფსიქიკური აშლილობების და, რასაკვირველია, სერვისი უნდა იყოს ხელმისაწვდომი და უფასო.
როგორც პერსონალზე ზრუნვას ვერ ჩავანაცვლებთ ფსიქოლოგიური მკურნალობით, ასევე ვერ დავიყვანთ სამედიცინო პრობლემამდე სოციალური ტრავმის გადამუშავებაზე ზრუნვას. სოციალური ტრავმის გადამუშავება გულისხმობს სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიკური პრობლემების გადაჭრაზე მიზანმიმართულ მუშაობას.
მაგრამ ის, რომ ჯგუფმა ტრავმა გამოიარა და ამიტომ „სამკურნალოა“ – არ არის სწორი. აქ, უპირველეს ყოვლისა, მართლმსაჯულება უნდა განხორციელდეს და სოციალური ზრუნვა, შეიქმნას თანაბარი შესაძლებლობები და ცხოვრების ღირსეული პირობები. ამ ფონზე ერთ-ერთი შესაძლებლობა არის მკურნალობის შესაძლებლობა, თუნდაც სომატური დაავადებებისა, რადგან დანაკლისის შემდგომ ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების პარალელურად და არანაკლები სიხშირით გვხვდება გულსისხლძარღვთა დაავადებები, სიმსივნური დაავადებები და ასე შემდეგ.
რამდენად არის შესაძლებელი, რომ სირცხვილის გრძნობა იყოს ტრავმის ნაწილი და ხელს უშლიდეს გამოგლოვების პროცესს? მაგალითად, როცა მატრავმირებელი გამოცდილება წარმოიშვა ისეთ ვითარებაში, როდესაც თავად ჯგუფის შიგნით იყო აგრესორიც და მსხვერპლიც, ვთქვათ, სამოქალაქო ომის დროს. შეიძლება, რომ სირცხვილის გრძნობა იყოს შემორჩენილი და ეს უშლიდეს ხელს ტრავმის გადააზრებასა და გადახარშვას?
დიახ, სავსებით. მაგალითად, ფსიქოტრავმატოლოგიის კლასიკოსი ჯუდით ჰერმანი ამბობს, რომ პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა არის სირცხვილთან დაკავშირებული აშლილობა. და ეს ნამდვილად ასეა. ყოველთვის მაწუხებდა შეკითხვა, თუ როგორ გაიმეტეს გასული საუკუნის 20-იანებში, 30-იანებში საქართველოს მოქალაქეებმა რეპრესიებისთვის ამდენი თანამემამულე – როგორ და რატომ გაწირეს სიკვდილისთვის, გადასახლებისთვის, მათი ოჯახები აოხრებისა და განადგურებისთვის. მაგრამ დღევანდელი ვითარების ფონზე მაშინდელი სურათი უფრო გასაგები გახდა და თითქოს ამ შეკითხვასაც ბოლოს და ბოლოს გაეცა პასუხი.
დღეს ჩვენ გავხდით მოწმეები გარკვეული პირების მხრიდან სახელმწიფო ინტერესების ღალატისა. ეს პირები, ფაქტობრივად, ჩვენ თვალწინ მორალურად წახდნენ. საზოგადოების თვალწინ ადამიანი გახდა კორუმპირებული, პრორუსი, რუსულ ფსბ-ზე მომუშავე პირებზე ამბობს, რომ ეს არ წარმოადგენს საშიშროებას ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის და ა.შ. ეს გარყვნა, რომელსაც ვხედავთ ახლა, როგორც ჩანს, მაშინაც კარგად გამოვლინდა. მოწმის თავიდან მოცილება კი არახალი ამბავია. ასე გაეცა პასუხი ჩემს ჯერ კიდევ ბავშვობისდროინდელ შეკითხვას. გასულ საუკუნეში რუსული რეჟიმის მომხრენი ანადგურებდნენ თავიანთი მორალური წახდენის, ანუ სირცხვილის მოწმეებს.
შესაბამისად, არც დღევანდელ დღეს გამიკვირდება, რომ წმენდა მოინდომონ საზოგადოების, თუ ისე ცუდად განვითარდა სცენარი, როგორც ერთი საუკუნის წინ და რუსეთმა სრულად აღადგინა ჩვენს ქვეყანაზე კონტროლი. გასული საუკუნის 20-იანებში და 30-იანებში გაანადგურეს ისინი, ვინც სინდისიერი იყო და ვისაც კრიტიკული აზროვნება შენარჩუნებული ჰქონდა. ახლაც ვძულვართ მათ, ვის გარყვნასაც ჩვენ ვუყურებთ. ახლაც რომ მისცე საშუალება, დღესაც გაგვანადგურებენ. მითუმეტეს, რომ მერე არასდროს არ მოხდა გადააზრება იმისა, რაც მოხდა გასული საუკუნის 20-იანებში, 30-იანებში, რადგან შემდეგ ისევ მათი შვილები და კომუნისტები იყვნენ და რცხვენოდათ ამის აღიარება. დიახ, სირცხვილი დიდ როლს თამაშობს როგორც რეპრესიებში, ასევე რეპრესიების და წარსული ტრავმის გადააზრების მცდელობის ჩაშლაში, ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად.
სირცხვილი დიდ როლს თამაშობს როგორც რეპრესიებში, ასევე რეპრესიების და წარსული ტრავმის გადააზრების მცდელობის ჩაშლაში, ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად.
ამ მხრივ საინტერესოა ისტორიკოს ოლივერ რაისნერის კვლევა, რომელშიც მან აღწერა საქართველოში ავთვისებიანი რეპრესიული აპარატის თანაავტორისა და სტალინური „ტროიკის“ წევრის შვილის შემთხვევა, რომელმაც, უკვე დამოუკიდებელ საქართველოში, დაწერა მამამისზე წიგნები, სადაც ის დიდ მამულიშვილად გამოიყვანა. ეს სრულიად საპირისპიროა იმისა, რაც ხდება გერმანიაში ფაშისტური წარსულის გადააზრების მიმართულებით. იქ თუ აღმოაჩენს ადამიანი, რომ წინაპარი ფაშისტური რეჟიმის მსახური იყო, იგი ამის არტიკულირებას ახდენს, გადააზრებას ცდილობს, სიკეთის გაკეთებას ცდილობს, რათა წინაპრის ცუდი საქმეები გადაფაროს. ჩვენთან კი, არათუ წარსულის გადააზრება, წარსულის შესწავლის საშუალებაც კი შეზღუდულია – როგორც საკანონმდებლო დონეზე – საარქივო მასალების წვდომის შემზღუდავი საკანონმდებლო რეგულაციების სახით, ასევე საარქივო მასალების განადგურების არაერთი მცდელობის გზით.
ესაუბრა ნინი გაბრიჭიძე
