უხერხული მოწმე სამსჯავროზე
1921 წლის საბჭოთა რუსული ოკუპაციის შემდეგ, საბჭოთა უშიშროების სამსახურებმა სასტიკი ტერორი დაიწყეს დამოუკიდებელი საქართველოს სპეცსამსახურების იმ თანამშრომლების მიმართ, რომლებიც ემიგრაციაში არ წავიდნენ და საქართველოში საოკუპაციო ხელისუფლების მიერ გამოცხადებული ამნისტიის იმედად დარჩნენ. დარჩენილი ქართველი სამხედრო კონტრ-დაზვერვის ოფიცრების თუ განსაკუთრებული რაზმის ჩინოსნების გარკვეული ნაწილი შურისძიების ნიადაგზე 1921-1923 წლებში ფიზიკურად გაანადგურეს, თუმცა საოკუპაციო უშიშროების სამსახურები მალე მიხვდნენ, რომ მათი მუშაობა მეფის ჟანდარმერია-ოხრანკისა და დამოუკიდებელი საქართველოს სპეცსამსახურების არქივების გარეშე, რომელიც დევნილმა ხელისუფლებამ ემიგრაციაში წაიღო და აგენტურული ქსელების შესახებ ინფორმაციის არქონის გამო, ძალიან გაურთულდებდათ. ხელისუფლების შენარჩუნების იმედი მხოლოდ საოკუპაციო წითელი არმიის უხეშ ძალაზე ვეღარ დაყრდნობოდა და ამიტომაც, თავიანთი პოლიტიკის გადახედვა დაიწყეს, რაც არამარტო ტერორის შეჩერებას, არამედ ყოფილი მოწინააღმდეგეების საკუთარ სისტემასა თუ კომუნისტურ პარტიაში ინფილტრაციას გულისხმობდა. მათზე დაკვირვებას საქართველოში მყოფი დამოუკიდებელი საქართველოს სპეცსამსახურების აგენტურულ ქსელზე გასვლისათვის უნდა შეეწყო ხელი.
1926 წლის 11 დეკემბერს საქართველოს სსრ სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს (ГПУ) პირველი განყოფილების რწმუნებულმა არობელიძემ, მასალების მოკვლევის საფუძველზე პატიმარი ილია შერმადინის ძე ებრალიძის დაუყონებლივ განთავისუფლების განკარგულება გასცა – მიუხედავად იმისა, რომ იმავე წლის მაისში საქართველოს სსრ საგანგებო კომისიის რწმუნებული მელიქაძის მიერ მომზადებული საბრალდებო დასკვნით ებრალიძეს უმძიმესი ბრალი ჰქონდა წარდგენილი – ის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სამხედრო სამინისტროს კონტრ-დაზვერვის აგენტი იყო და პირადად ასრულებდა ნოე რამიშვილის უმნიშვნელოვანეს დავალებებს, როდესაც რამიშვილი შინაგან საქმეთა მინისტრობასთან ერთად სამხედრო მინისტრის მოვალეობასაც ითავსებდა.
ებრალიძის მდგომარეობა რთული იყო: მის წინააღმდეგ ჩვენებებს აძლევდნენ, როგორც დევნილი ხელისუფლების ზოგიერთი ყოფილი სამხედრო და სამოქალაქო მაღალჩინოსნები, ასევე – საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ მებრძოლი აქტიური ბოლშევიკები. მას ბრალად სდებდნენ, რომ 1918 წელს ხელისუფლების დავალებით ორგანიზება გაუკეთა ბათუმის ოლქის აგენტურულ ქსელს და ოსმალების მიერ ოკუპირებულ ბათუმში მოქმედ საქართველოს საკონსულოში სამხედრო წარმომადგენლის თანამდებობასაც ასრულებდა, როგორც რამდენიმე უცხო ენის კარგი მცოდნე. 1919 წელს ხელისუფლებისგან საიდუმლოდ ჰქონდა ჩაბარებული და კონტრ-დაზვერვით საქმიანობას ახორციელებდა გურიის რეგიონში და მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა გურიის ბოლშევიკური აჯანყების სამზადისის გამოვლენაში, რითაც ხელისუფლებამ მარტივად შეძლო აჯანყების ლიკვიდაცია. 1920 წელს ებრალიძე აზერბაიჯანის მიმართულებით საქმიანობდა და საბჭოთა რუსეთის პირველი თავდასხმის დროს მათ ზურგში აქტიურად კრებდა ინფორმაციებს. რუსული თავდასხმის მოგერიების შემდეგ კი, ებრალიძე სავაჭრო წარმომადგენლის საფარქვეშ მუშაობდა წითელი არმიის მიერ დაკავებული ზაქათალის ოლქის საქართველოს შემადგენლობაში დასაბრუნებლად – მან კავშირი გააბა და გადმოიბირა ზაქათალელი ბეგები; გალაჯიევი, შახამირ კარდაშევი, მოლა მუჰამედ აბასოვი და მათთან ერთად ორგანიზება გაუკეთა ზაქათალაში საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ აჯანყებას. ამ ყველაფერთან ერთად მას თბილისსა და კახეთში არაერთი ბოლშევიკური იატაკქვეშა ჯგუფის გამოვლენას სდებდნენ ბრალად. ძველი ნაცნობები უფრო შორს მიდიოდნენ და მეტი დამაჯერებლობისთვის მას ექიმი ტრიანდაფილიდისის გატაცებაში მონაწილეობასაც კი უხსენებდნენ.
მაგრამ იყო ერთი საკითხი, რომელზედაც ზოგიერთ მოწმე ბოლშევიკს იმდენად ძლიერ უჭირდა საუბარი, რომ ცდილობდნენ მისი ზედაპირული განხილვით დაეძვრინათ თავი. თუმცა კუთხეში მიმწყვდეული ებრალიძის ჩვენებები და საქმის მასალები ფარდას ხდიდნენ 1919 წლის 13 სექტემბერს თბილისში მომხდარ თავდასხმას გენერალ ბარათოვზე, რომლის ორგანიზებაშიც ილია ებრალიძე მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა, როგორც მოკავშირე, რომელსაც დავალებული ჰქონდა ყოველგვარი ინფორმაციის შეკრება მიზანში ამოღებულ გენერალზე.
1924 წლის დეკემბერში ილია ებრალიძე ამიერკავკასიის კომუნისტური პარტიის საკონტროლო კომისიისადმი მიწერილ წერილში ბარათოვზე თავდასხმის დეტალებსაც იხსენებდა;
„ამ ხანებში ჩრდილოეთ კავკასიიდან ჩამოვიდა ამხანაგი არკადი ელბაქიძე, მან მომმართა მე წინადადებით მოგვწეყო „ბაევაია ორგანიზაცია“. ამხ. არკადი იყო ჩვენი ჯგუფის წევრი, რომელმაც კარგად იცოდა ჩემი ორგანიზატორული ნიჭი. ამ ორგანიზაციის მიზანიც დიდი იყო, მხოლოდ ზოგიერთს ვათავსებ, ვინაიდან დაწვრილებით ის დიდ ადგილს მოითხოვს. პირველი ჩვენი მიზანი იყო რაც არ უნდა დაგვჯდომოდა აგვეფეთქებინა გენერალ ბარათოვის ბინა კიროჩნი ქუჩაზე, მეორე ჩვენი მიზანი იყო უნდა აგვეფეთქებინა ის გემები, რომელთაც მიჰქონდათ დიდძალი იარაღი დენიკინის და ვრანგელის ბანაკში. შედგა ჯგუფი ლადო დუმბაძის მეთაურობით, წევრები; მე, ამხანაგი არკადი ელბაქიძე, მოწვეული იყო ქუთაისიდან ამხ. აკაკი დალაქიშვილი (რომელიც 1922 წ. უცბათ მოკლა მისმა ამხანაგმა) ისიც ჩვენი ძველი ჯგუფის წევრი იყო. დამხმარეთ ამხ. არკადიმ მოიწვია ამხ. გიგო კიკნაძე და ბენო კალანდაძე, მათ მაშინ ყავდათ თავის ავტომობილი, რომლითაც ჩვენ ძლიერ გვეხმარებოდნენ. ამ ჯგუფში სახელი და გვარი არ მაგონდება ამხ. ლადომ მოიყვანა ერთი რუსი ამხანაგი, რომელიც შედიოდა ჩვენს ორგანიზაციაში. ამ დროს ჩვენთან ოდესიდან ჩამოვიდნენ ორი მეზღვაური, რომლებმაც ერთი გემი მარილი ჩამოიტანეს, ამ მარილში იყო მოწყობილი 11 ცალი ჯოჯოხეთის მანქანა. იმ ჩამოსული ამხანაგების და ჩვენი მიზანი თითქმის ერთი და იგივე იყო და მათი ჩამოტანილი მანქანები კიდევ მეტ სიმხნევეს გვაძლევდა და ორი ამხანაგის გამოყენება შეიძლებოდა, პირველათ როგორც მოგახსენეთ შევუდექით ბარათოვის ბინის აფეთქებას, მაგრამ დიდი ხლაფორთის შემდეგ დრო გადიოდა და შიგნიდან არ ხერხდებოდა, ამხ. ლადო დუმბაძე კი თხოულობდა სიჩქარეს, შემდეგ იყო გაკეთებული თავდასხმა, რომელიც დამთავრდა არა ჩვენდა სასარგებლოდ და დავკარგეთ ერთი საუკეთესო რევოლუციონერი, ამ თავდასხმაში კიდევ მონაწილეობას ღებულობდა ამხ. ვ. წივწივაძე და ამხ. მარდალეიშვილი. ამ აქტის შემდეგ ორ მეზღვაურთან ერთად გავემგზავრე ბათუმში დასახული მიზნების განსახორციელებლათ, ბათუმში ნამყოფ ერთი ოფიცრის, რომელიც იყო ოხრანათ ინგლისელების ზღვის ნაპირებზე მოვახერხეთ ინგლისურ გემზე ჯოჯოხეთის მანქანის მოწყობა, რომელიც იყო ამუნიციით დატვირთული, მაგრამ დღემდის საიდუმლოთ ჩემთვის არ აფეთქდა, რამდენიმე ხნის შემდეგ მოვაწყვეთ მეორე გემზედ, გემ „ვოზრაჟდენიეზე“ რომელიც აგრეთვე იდგა ბათუმის ნავთსადგურში დატვირთული და იმ დღეებში უნდა გამგზავრებულიყო ვრანგელის სამეფოში. ეს აფეთქდა მაგრამ ზედა ნაწილი და მიაყენა ცოტა ზიანი, ამ ჯგუფის მოძრაობა დროებით ამით დამთავრდა.“
მართალია, ებრალიძე თავის მოხსენებაში ხშირად წერდა, რომ საქმის დელატები დიდ ადგილს დაიჭერდა და რომ ამიტომ არ მიაჩნდა საჭიროდ მათი მოყოლა, რადგან ამის შესახებ ისედაც იცოდნენ ცოცხლად დარჩენილმა ამხანაგებმა, თუმცა დაპატიმრების შემდეგ, მას უკვე ბევრჯერ მოუწია თავდასხმის დეტალების მოყოლა. იგი იხსენებდა, რომ მან ბაქოდან გენერალ ბარათოვის დაბრუნების ამბავი გადასცა ლადო დუმბაძეს, რომელმაც გადაწყვიტა ვერის დაღმართზე თავდასხმის მოწყობა რომლის შესრულებაც ელბაქიძეს დაავალა. ილია ებრალიძე წინააღმდეგი იყო ელბაქიძის უშუალო მონაწილეობის, რადგან მას ბოლო დროს გული არ ჰქონდა წესრიგში, მაგრამ ელბაქიძემ გადაწყვეტილება არ შეცვალა და აკაკი დალაქიშვილს შეატყობინა, რომ მას გაეწია დახმარება. თუმცა დანიშნულ დღეს დალაქიშვილი გაურკვეველი მიზეზის გამო არ გამოცხადდა და ელბაქიძეს სხვებს შორის მოუხდა არჩევანის გაკეთება. ებრალიძე ჩვენებაში წერდა:
„მეორე დღეს მან სისრულეში მოიყვანა თავის გადაწყვეტილება და თავდასხმის დროს დაიღუპა, მე არ შემეძლო დავხმარებოდი მას, რადგან მოშორებით ვიყავი და ვასრულებდი სიგნალიზატორის როლს, ასევე ვერ დაეხმარნენ ამხანაგები ვისაც დავალებული ჰქონდათ მათი დაცვა, რადგან თავდასხმის შემდეგ ამხანაგი ელბაქიძე იმ მხარეს გაიქცა სადაც არც ერთი ჩვენიანი არ იმყოფებოდა.“
ილია ებრალიძე თავის ყველა ჩვენებაში ამტკიცებს, რომ ის კომუნისტური იატაკქვეშეთის წევრი იყო და სახელმწიფო სამსახურში, კერძოდ კი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მომარაგების სამინისტროში მხოლოდ ოჯახის მძიმე ეკონომიური მდგომარეობის გამო იყო იძულებული ემსახურა, რაშიც მას რუსეთის პირველი რევოლუციის დროინდელი თანამებრძოლი, დამოუკიდებელი საქართველოს სამხედრო მინისტრი გრიგოლ ლორთქიფანიძე დაეხმარა. საქმის მსვლელობიდან ჩანს, რომ დამოუკიდებელი საქართველოს სამხედრო კონტრ-დაზვერვის აგენტობაში მხილებულ ებრალიძეს, რომლის წინააღმდეგ საგანგებო კომისიის აგენტების მოკვლეული დეტალური ცნობებიც კი არსებობდა, არ აიძულებენ აღიაროს წარსული საქმიანობა. გამოძიება თვალს ხუჭავს საქმის მასალებზე და „ჯანმრთელობის გაუარესების“ მიზეზით ათავისუფლებენ, მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს მიერ 5 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა. ჩნდება ეჭვი, რომ ბარათოვზე თავდასხმის საქმე უხერხულობას უქმნიდა მასში მონაწილე ბოლშევიკებს, რომელნიც ცდილობდნენ თავი აერიდებინათ პასუხებისათვის.
ერთ-ერთი მათგანი – ვასილ წივწივაძე – საერთოდ უარყოფდა ებრალიძის ყოფნას თავდასხმის დღეს და ამტკიცებდა, რომ ის ჯგუფს ეჭვის საფუძველზე თავდასხმამდე ერთი კვირით ადრე ჩამოაშორეს. თუმცა, ამ შემთხვევაში გაუგებარი რჩება თავდასხმის ორგანიზატორების მხრიდან საქმის გაგრძელების მოტივი. წივწივაძის ჩვენებაც წინააღმდეგობაში მოდის საქმის სხვა მნიშვნელოვან დეტალებთან.
გენერალ ბარათოვზე თავდასხმიდან ერთი საუკუნის შემდეგ ისეთი მნიშვნელოვანი და საინტერესო ფიგურის ამოტივტივება, როგორიც ილია ებრალიძეა საინტერესოს ხდის თუ ვინ იყო ეს დღემდე უცნობი და ბურუსით მოცული პერსონა, რომლის საქმეც თავდაყირა აყენებს კომუნისტური პროპაგანდის მიერ, თეთრ გენერალზე თავდასხმის ერთ აბზაცში ჩატეულ ლეგენდას.
ილია შერმადინის ძე ებრალიძე
დაიბადა 1886 წელს, ლანჩხუთში. ორკლასიანი სამოქალაქო სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ ის ქუთაისში ჩავიდა და მუშაობა დაიწყო ფეიქაროვის რკინეულობის მაღაზიაში, სადაც 1903 წელს უკავშირდება სოციალ-დემოკრატიულ წრეებს და აქტიურად ებმება პარტიულ საქმიანობაში. 1904-1905 წლებში იგი სოციალ-დემოკრატიული პარტიის მენშევიკების ფრაქციას მიეკუთვნება, ხოლო რევოლუციის დამარცხების შემდეგ 1906 წელს ბოლშევიკებთან გადადის და იატაკქვეშა საბრძოლო ორგანიზაციის აქტიური წევრი ხდება. იქ მან თავი გამოიჩინა და მალე კამოს ტერორისტულ ჯგუფში მიიწვიეს. ამ ჯგუფში ებრალიძე სხვებთან ერთად არკადი ელბაქიძესაც გაიცნობს და მონაწილეობას ღებულობს პარტიის საჭიროებისთვის არაერთ ექსპროპრიაციაში, მათ შორის 1907 წელს ერევნის მოედნის ცნობილ თავდასხმაში. აფეთქებებისას ებრალიძე დაიჭრა და კონტუზიაც მიიღო, თუმცა შემთხვევის ადგილის დატოვება მოასწრო. კამოს საზღვარგარეთ გასვლის შემდეგ ის კიდევ რამდენიმე თავდასხმაში მონაწილეობს თბილისსა და ქუთაისში. ილია ებრალიძე მონაწილეობას იღებს ასევე ქუთაისის ციხიდან პატიმრების გაქცევის მოწყობაში.
მალე დევნისგან თავის დასაღწევად ის გურიაში გადადის, ხოლო შემდეგ 1908 წელს ბათუმში, სადაც ერთ-ერთ ჯგუფთან ერთად ბანკის ძარცვას გეგმავს. თუმცა გეგმის ჩავარდნის შემდეგ, ჯგუფმა ფულის გამოძალვის მიზნით ცნობილი ექიმის ტრიანდაფილიდისის ცოლის გატაცება გადაწყვიტა, გარემოებათა გამო კი მათ ხელში თვითონ ექიმი აღმოჩნდა. საქმის გახმაურების გამო ჩიხში მომწყვდეულებმა ექიმი მოკლეს. გამტაცებლებიდან თავის დაღწევა მხოლოდ ებრალიძემ მოახერხა. ის ჯერ ქუთაისსა და ხონში იმალებოდა, თუმცა, როდესაც მიხვდა, მასაც მიაგნებდნენ, კონტრაბანდისტების გემით თურქეთში გაიქცა. ცოტა ხნით ცხოვრობდა ხოფაში. იქ გაიცნო და დაუმეგობრდა ასლან ბეგ აბაშიძეს, რომელიც მას ფინანსურ დახმარებას უწევდა.
ორი თვის შემდეგ ებრალიძე მიდის ტრაპენზუდში, სადაც დააპატიმრეს, როგორც უპასპორტო და 6 თვე მოუწია ციხეში ჯდომა. მას უკან რუსეთისთვის გადმოცემა ემუქრებოდა თუმცა „ახალგაზრდა თურქებისა“ და დაშნაკების დახმარებით ციხიდან თავის დაღწევა მოახერხა. გათავისუფლების შემდეგ პოლიციის ზედამხედველობის ქვეშ მყოფი ფრანგული გემით ჯერ მარსელში გარბის, შემდეგ კი ბიძასთან მიდის ნიუ-იორკში. თუმცა, ავადმყოფობის და კლიმატთან შეუთავსებლობის გამო იქედან მალე ეგვიპტეში ქალაქ ალექსანდრიაში გადადის, სადაც საკონდიტრო წარმოებაში იწყებს მუშაობას და ტექნიკურ კურსებზეც სწავლობს. 1912 წელს მას აპატიმრებენ. 1913 წელს განთავისუფლების შემდეგ ისევ მარსელში ბრუნდება, სადაც ერთი წლის განმავლობაში ქიმიის ინსტიტუტში სწავლობს. 1914 წელს ილია ებრალიძე კონსტანტინოპოლში გადადის და ილია ჩაჩავას სახელით მუშაობას იწყებს კონსტანტინოპოლის რუსულ ბანკში.
ილია ებრალიძის საქმეში არის ერთი საინტერესო ჩანაწერი, რომლის მიხედვითაც მას 1914 წელს კონსტანტინოპოლში ხვდება ევგენი გეგეჭკორი. გეგეჭკორს ის ქუთაისიდან, 1904-1905 წლების მენშევიკურ წარსულიდან იცნობდა. გეგეჭკორმა დაუყონებლივ შეატყობინა თანაპარტიელებს საქართველოში ამ შეხვედრის შესახებ.
1914 წელს პირველი მსოფლიო ომის დაწყების შემდეგ ილია ებრალიძე უახლოვდება საქართველოს განთავისუფლების კომიტეტს, რომელთანაც მას რეკომენდაცია სოციალ-დემოკრატმა კალანდაძემ (?) გაუწია. 1915 წელს ებრალიძეს გერმანიაში გზავნიან, სადაც 6 თვის განმავლობაში „ჩაჩავას“ გვარით სწავლობდა სამხედრო სასწავლებელში და სასწავლებლის დასრულების შემდეგ ობერ-ლეიტენანტის ჩინით მუშაობდა Sektion politik-ის კომენდატურაში (section politik berlin des generalstabes des feldheeres – სახმელეთო ძალების გენერალური შტაბის ბერლინის პოლიტიკის სექცია – იყო გერმანიის იმპერიის სამხედრო სადაზვერვო სამსახურის III b ერთერთი განყოფილება, ომის დროს ევალებოდათ გერმანიის მტრულ სახელმწიფოებში რევოლუციური პროცესების და აჯანყების ხელშეწყობა. ომის წლებში ბერლინის პოლიტიკის სექციის მეთაურები იყვნენ ჯერ რუდოლფ ნადოლნი და შემდეგ ერნესტ ფონ ჰიულსენი) და ტყვეთა ბანაკებში, როგორც რუსული ენის მცოდნე. საინტერესოა ის ფაქტი რომ მასთან ერთად იქ მუშაობდა ქართველი ლეგიონერი ობერ-ლეიტენანტი შალვა წერეთელი, ფსევდონიმით „ჩახრუხაძე“, რომელიც შემდგომ ცნობილი საბჭოთა ჩეკისტი გახდა. 1918 წელს ილია ებრალიძე რუმინეთის გავლით ფოთის პორტში, უკვე დამოუკიდებელ საქართველოში ბრუნდება.
1921 წლის 11 თებერვალს საბჭოთა რუსული ოკუპაციის დაწყების შემდეგ ილია ებრალიძე მთავრობის საიდუმლო დავალებით, ხუთკაციანი ჯგუფით თელავში მიდის და იწყებს ადგილობრივი საჭირო ხალხის და ენების მცოდნეების შეგროვებას დაღესტანში გადასასვლელად, სადაც მას ანტისაბჭოთა აჯანყების სამზადისი უნდა დაეწყო, თუმცა გამგზავრებისას ჯგუფს შეტაკება მოუხდა კახეთში შემოჭრილ წითელი არმიის ნაწილთან და ებრალიძე დაატყვევეს. თუმცა ეს შემთხვევა დაზუსტებული არ არის: ერთი ვერსიით მან ტყვეობიდან თავი ადგილობრივი კომუნისტის ნიკოლოზ ამირაღოვის დახმარებით დაიხსნა და თბილისში დაბრუნდა. სხვა ვერსიით კი ის შეტაკებაში დაიჭრა და რაზმის წევრებმა დუშეთის საავადმყოფოში გადაიყვანეს.
ოკუპაციის შემდგომ ებრალიძე ამირაღოვთან ერთად მუშაობას იწყებს, სურსათის სახალხო კომისარიატში, საიდანაც მათ სასურსათო კრიზისის გამო ხშირად უწევდათ საქართველოს რეგიონებში, ჩრდილოეთ კავკასიასა და აზერბაიჯანში სიარული. დაპატიმრებამდე ის ასევე მუშაობდა „ევკოგრუზში“.
ებრალიძის ბიოგრაფიაში არის ერთი საინტერესო მომენტი – როგორც ენების მცოდნე, იგი 1921 წლის მარტში, საგარეო საქმეთა კომისარიატის სპეციალური მიწვევით მე-11 არმიის სარდალმა ჰეკერმა და რევკომის წევრმა შალვა ელიავამ საიდუმლო მოლაპარაკებებზე დასასწრებად წაიყვანეს ყარსში, სადაც ის ორი კვირის განმავლობაში იმყოფებოდა.
