„სამხრეთ რუსეთის“ ემისრის ვიზიტის მიზანი სამხრეთ კავკასიაში
1919 წლის 28 ივნისს, ბათუმში გენერალ ალექსანდრე ნათიშვილის მკვლელობიდან მალე, ივლისის პირველივე დღეებში გაზეთებში ჩნდება ცნობები, რომ საქართველოში მოხალისეთა არმიის მეთაურის – გენერალ ანტონ დენიკინის დელეგაცია აპირებს ჩამოსვლას, ვინმე გენერალ ბარათოვის ხელმძღვანელობით.
საქართველოზე წარუმატებელი იერიშებისა და რუსეთის სამოქალაქო ომში გართულებული მდგომარეობის მიუხედავად, გენერალი დენიკინი მაინც არ ეგუებოდა ამიერკავკასიის რესპუბლიკების დამოუკიდებლობას და მუდმივად ცდილობდა მათზე ზეგავლენის მოხდენას. მას განსაკუთრებით საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის დადებული სამხედრო ურთიერთდახმარების ხელშეკრულება აღიზიანებდა და ყოველმხრივ ცდილობდა მის ჩაშლას, რადგან მეზობლების წარმატებული შეთანხმება საბოლოოდ უკლავდა კავკასიონის ქედის გადმოლახვის პერსპექტივას და შესაძლებლობას, ცალ-ცალკე გაესწორებინა ანგარიში რუსეთის იმპერიის ნანგრევებზე აღმოცენებული ახალგაზრდა დემოკრატიული რესპუბლიკებისთვის.
ნათიშვილ-რომანოვსკის მისიის კრახიდან ერთი თვეც კი არ იყო გასული, როდესაც ბათუმის პორტში, სამხედრო-სატრანსპორტო ხომალდმა „Буг“-მა 1919 წლის 25 ივლისს დილის 10 საათზე, რუსეთის მოხალისეთა არმიის წარმომადგენელი გენერალი ნიკოლოზ ბარათოვი თავის შტაბთან ერთად ჩამოიყვანა.
თავადი ნიკოლოზ ნიკოლოზის ძე ბარათოვი:
დაიბადა 1865 წლის პირველ თებერვალს კავკავში, წარმოშობით ქართველი სამხედრო მოსამსახურის ოჯახში. დაამთავრა კავკავის რეალური სასწავლებელი. 1882 წელს დაამთავრა კონსტანტინოვის სამხედრო სასწავლებელი და 1885 წელს ნიკოლაევის სამხედრო-საინჟინრო სასწავლებელი, ხოლო 1891 წელს – ნიკოლაევის გენშტაბის აკადემია. მსახურობდა მე-13 ქვეით დივიზიაში, ქართული მე-14 გრენადერების პოლკში, 151-ე პიატიგორსკის ქვეით პოლკში. 1897-1900 წლებში კითხულობდა ლექციების კურსს სტავროპოლის კაზაკთა სამხედრო სასწავლებელში. 1900 წელს მიენიჭა პოლკოვნიკის სამხედრო წოდება. 1900-1907 წლებში მეთაურობდა სუნჟენ-ვლადიკავკაზის პირველ პოლკს. მსახურობდა 65-ე ქვეით სარეზერვო ბრიგადაში, მონაწილეობა მიიღო რუსეთ-იაპონიისა და პირველ მსოფლიო ომებში. 1905 წელს დაჯილდოვდა ოქროს იარაღით. 1906 წელს სამხედრო წარჩინებისთვის მიენიჭა გენერალური შტაბის გენერალ-მაოირის წოდება. 1907-1912 წლებში მეთაურობდა კავკასიის მეორე საარმიო კორპუსის შტაბს. 1912 წელს მიენიჭა გენერალ-ლეიტენანტის წოდება. 1912-1915 წლებში მეთაურობდა კავკასიის კაზაკთა პირველ დივიზიას და საარმიო ჯგუფს კავკასიის ფრონტზე. 1916 წლიდან კავკასიის პირველი საკავალერიო კორპუსის მეთაური და სპარსეთში მყოფი რუსული არმიის ცალკეული საექსპედიციო კორპუსის სარდალია. 1918 წლიდან კი ის გენერალ დენიკინს უერთდება და რუსეთის მოხალისეთა არმიაშია.
1919 წლის 30 ივლისს, ინგლისელების მატარებლით გენერალი ბარათოვი თავის შტაბთან ერთად ღამის 12 საათზე ბათუმიდან თბილისში ჩამოვიდა, ხოლო 3 აგვისტოს ის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრ ევგენი გეგეჭკორს შეხვდა. შეხვედრის ოფიციალურ დოკუმენტებში გარდა დეკლარაციული ტექსტებისა არაფერია, საიდანაც ვგებულობთ, რომ გენერალმა ბარათოვმა საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრს განუცხადა, რომ მოხალისეთა არმია არ არის მტრულად განწყობილი საქართველოს წინააღმდეგ და რომ მასთან კეთილმეზობლური ურთიერთობის დამყარება სურს. ამასთან, მათ სჭირდებათ გარანტიები, რომ ქართული შეაიარღებული ძალები ზურგიდან არ დაესხმებიან მოხალისეთა არმიას და რომ საქართველოს მთავრობა შეწყვეტს ინგუშებისა და ჩრდილო კავკასიაში მოხალისეთა არმიის სხვა მოწინააღმდეგეთა შეიარაღებას. ამაზე გეგეჭკორმა უპასუხა, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა განწყობილია ყველა მეზობელთან მშვიდობიანი ურთიერთობების დასამყარებლად, თუმცა მშვიდობიანი მისწრაფებები საქართველოს ხელს არ შეუშლის, მუდმივად მზად იყოს მისი დამოუკიდებლობის მტრებთან საბრძოლველად.
ის, რაც ოფიციალურ დოკუმენტებს, პრესას და მემუარებს არ შემოუნახავს – ძნელი მისახვედრი არ არის: გეგეჭკორის და ბარათოვის შეხვედრა, პირველად – საომარი მოქმედებებისა და გენერალ ნათიშვილის აჭარაში საქმიანობის შემდეგ, საკმაოდ მძიმე იქნებოდა. მითუმეტეს, ქართულ მხარეს ძლიერი არგუმენტები გააჩნდა მოპირდაპირე მხარის მიმართ, კერძოდ, მოხალისეთა არმიის მთავარი შტაბიდან აგენტურული გზით მოპოვებული საიდუმლო დოკუმენტები, რომლებშიც დაწვრილებით იყო ჩამოთვლილი საქართველოს საწინააღმდეგო ოპერაციების დეტალები.
ასევე საინტერესოა, როგორი იყო ნათიშვილის მკვლელობის შემდეგ „მშვიდობისმყოფელი“ ბარათოვის ერთი შეხედვით ნაჩქარევი ჩანაცვლების პოლიტიკური კონტექსტი:
1919 წლის ზაფხულის ბოლოს ბრიტანელებმა სასწრაფო ევაკუაცია დაიწყეს ამიერკავკასიიდან; ვრცელდებოდა ხმები, რომ ბრიტანულ ჯარებს 5-6 დღის განმავლობაში უნდა დაეტოვებინათ მთელი რეგიონი. ამ გადაწყვეტილებამ საქართველოს და აზერბაიჯანის მთავრობათა დიდი უკმაყოფილება გამოიწვია. მათ მიმართეს ბრიტანელთა სარდლობას, ეშუამდგომლა თავიანთ მთავრობასთან, რომ ბრიტანული სამხედრო კონტიგენტი, როგორც უსაფრთხოების გარანტი, სულ მცირე საერთაშორისო კონფერენციის მიერ ახალგაზრდა რესპუბლიკების აღიარებამდე, დაეტოვებინათ ადგილზე. თუმცა ბრიტანელები თავიანთ დღის წესრიგს არ ცვლიდნენ. ხელისუფლებაში საქართველოს და კავკასიის რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის მხარდამჭერები – საგარეო საქმეთა მინისტრ კერზონის მეთაურობით – უმცირესობაში აღმოჩნდნენ… ამ მოვლენების ფონზე გასაკვირი არ არის დენიკინის აჩქარება, რომელმაც კარგად გათვალა სამხრეთ კავკასიაში მოსალოდნელი პოლიტიკური ვაკუუმი და მიუხედავად რუსეთის სამოქალაქო ომში მოხალისეთა არმიის მძიმე მდგომარეობისა, გადაწყვიტა კვლავ აქტიურ მოქმედებებზე გადასვლა. მიუხედავად სიჩქარისა, ბარათოვის ვიზიტი პოლიტიკურად კარგად იყო გათვლილი, იგი საქართველოში მოსალაპარაკებლად ჩამოვიდა არა როგორც დენიკინის წარმომადგენელი საქართველოში, არამედ დენიკინის მოკავშირე ბრიტანეთის სარდლობის წარმომადგენლად მოევლინა საქართველოს მთავრობას. იგი მოწადინებული იყო საქართველოსა და მოხალისეთა არმიას შორის ურთიერთობები დაერეგულირებინა. ამ პოლიტიკური თამაშის მიზანი დენიკინის მხრიდან ის იყო, რომ საქართველოსთან მისი ოფიციალური წარმომადგენლის მოსალაპარაკებლად გამოგზავნა დე-ფაქტო საქართველოს დამოუკიდებლობის აღიარებად არ ყოფილიყო აღქმული.
ბარათოვის გამოგზავნას თეთრ რუსეთში გამოუხმაურებლად არ ჩაუვლია: მისი ვიზიტის მიზნები პატარა ჯიუტ საქართველოში ღია განხილვის თემად იყო ქცეული მოხალისეთა პრესაში. რუსი ნაციონალისტი ვასილი შულგინი თავის გაზეთ „Великая Россия“-ში წერდა“
„მოხალისეთა არმია გამომსახველია მთელი რუსეთისა და მას საქართველომ ისეთი ანგარიში უნდა გაუწიოს, როგორც დიდ რუსეთს, რომელსაც ძველი რუსეთის იმპერიის ყველა სახელმწიფოში სუვერენული პრეტენზიები აქვს.“
გაზეთი იმედს გამოთქვამდა, რომ საქართველოს მთავრობა ჯიუტობაზე ხელს აიღებდა და მშვიდობიანი ურთიერთობების დამყარების გარანტიად რუსეთისგან დამოუკიდებლობის აღიარებას არ მოითხოვდა. რუსები ასევე ითხოვდნენ – საქართველოს ერთხელ და სამუდამოდ უარი ეთქვა სოხუმის ოლქზე, ზაქათალის ოლქზე, ბორჩალოს მაზრაზე, ახალქალაქის და ახალციხის მაზრებზე, აჭარასა და ე.წ ოსეთზე. საქართველოს წინააღმდეგ აგორებული მთელი ეს კამპანია იმით მთავრდებოდა, რომ მოხალისეთა პრესა იმედს გამოთქვამდა – თუ ბარათოვი საქართველოსთან შეთანხმებას ვერ მოახერხებს, ის რუსეთის სახელსა და ღირსებას მაინც დაიცავსო. საპასუხო გამოხმაურებები არც ქართულ პრესას დაუგვიანებია: ქართველი ჟურნალისტები ვარაუდობდნენ – ბარათოვს მაინცადამაინც კეთილი ზრახვები არ ჰქონდა, რადგან წინასწარვე გრძნობდნენ რუსული გაზეთები საქართველოსა და აზერბაიჯანისგან უარის მოლოდინს. სოციალ-ფედერალისტების გაზეთი „სახალხო საქმე“ ბარათოვის ვიზიტზე წერდა;
„მთავრობამ განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციოს, რომ ბარათოვის მოღვაწეობა წ ა რ მ ო მ ა დ გ ე ნ ლ ო ბ ა ზ ე შორს არ წავიდეს და მან ორგანიზაციული კავშირი არ გააბას ჩვენი დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე ელემენტებთან. თუ ბარათოვის მოღვაწეობამ ასეთი ხასიათი მიიღო, თუ აღმოჩნდა, რომ მისი აქ ყოფნა ერთგვარ ზნეობრივსა და იქნება ქონებრივ ენერგიასაც მატებს ჩვენში დარჩენილ რეაქციონურ წრეებს და დენიკინის მომხრეებს, იგი დაუყონებლივ გაძევებულ უნდა იქმნას საქართველოს საზღვრებიდან, თუნდაც ამისთვის მეგობრულად განწყობილი ინგლისის რისხვაც დავიმსახუროთ. არის საკითხი, რომელშიაც ჩვენ არავის დავუთმობთ და რომელთა ხელის შეხებას სიკვდილს ვამჯობინებთ, არამცთუ მეგობრების შემოწყრომას. ეს კარგად უნდა გაითვალისწინოს, როგორც თვით ბარათოვმა, ისე ინგლისის სარდლობამ, რომელმაც მოხალისეთა ჯარის წარმომადგენელი თავისი მფარველობის ქვეშ აიყვანა.“
გენერალი ბარათოვი საქართველოს საგარეო საქმეთა მინისტრ გეგეჭკორს კიდევ სამჯერ შეხვდა 5 და 7 აგვისტოს მოლაპარაკებებისას, რომელსაც ქართველი სამხედრო მაღალჩინოსნებიც ესწრებოდნენ, ოფიციალური მხარე მხოლოდ საზღვრების დადგენის მოლაპარაკებებზე გვაუწყებს, ხოლო 10 აგვისტოს შეხვედრის შემდეგ ბარათოვი შტაბის გარეშე რუსეთში გაემგზავრა მოხალისეთა მეთაურ გენერალ დენიკინთან მოლაპარაკებების შედეგების გასაცნობად და ახალი სამოქმედო გეგმების მისაღებად.
მიუხედავად სამშვიდობო მოლაპარაკებებისა, აგვისტოს შუა რიცხვებში ბათუმში მოხალისეთა არმიამ სავალდებულო მობილიზაცია გამოაცხადა, რაც ახალი ნიშანი იყო მთელ საქართველოში მცხოვრები ქართველი ოფიცრების გარკვეული ნაწილისთვის მათივე აღმზრდელ რუსულ არმიაში, ბათუმის გზით წასასვლელად, როგორც ეროვნულ-დემოკრატების გაზეთი „საქართველო“ წერდა:
„ეს გზა ქართველმა ოფიცრობამ გატკეცა (მე მხოლოდ დეზერტირ ოფიცრებზე ვლაპარაკობ) მათ არავინ წინ არ უხვდებოდა და წინააღმდეგობას არ უწევდა და ამ რიგათ საგრძნობი კადრი ოფიცრებისა ასეთ კრიტიკულ მომენტში გასცილდა სამშობლოს, ზოგი აშკარა სამტროთ, ზოგი პირადი საკეთილდღეოთ.“
მოხალისეთა არმიის აგრესიულ დამოკიდებულებას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მიმართ კარგად აღწერდა მოგვიანებით უკვე ემიგრაციაში მყოფი საქართველოს სამხედრო სამინისტროს გენერალური შტაბის ყოფილი უფროსი გენერალი ალექსანდრე ზაქარიაძე:
ცენტრიდან ბარათოვი პირდაპირ ბაქოში ჩავიდა აზერბაიჯანის მთავრობასთან მოლაპარაკებების გასამართავად. მას არც აზერბაიჯანელები დახვედრიან კეთილგანწყობილად, თუმცა ბარათოვის მოქმედებებსაც ეტყობოდა, რომ დენიკინისგან უფრო აგრესიული მოქმედებების ინსტრუქცია ჰქონდა მიღებული, რამაც აზერბაიჯანულ პოლიტიკურ წრეებში დიდი შეშფოთება გამოიწვია. 27 აგვისტოს ბარათოვი აზერბაიჯანის პარლამენტს ეწვია და პრეზიდიუმს გადასცა, რომ მისი მიზანია იმ ცრუ ხმებისა და მონაჭორების გაფანტვა, რომლებიც აზერბაიჯანელებში მოხალისეთა მოსალოდნელი თავდასხმის შესახებაა გავრცელებული. იგი უკვე დამოუკიდებელ აზერბაიჯანს ჰპირდებოდა, რომ მისი სტატუსის საკითხი ბოლშევიკების დამარცხების შემდეგ მოწვეულ სრულიად რუსეთის სახალხო კრებაზე იქნებოდა განხილული. თუმცა აზერბაიჯანელებმა დენიკინის ემისარს მთიელთა რესპუბლიკისთვის მიცემული მსგავსი თავდაუსხმელობის პირობა შეახსენეს, რომელიც პირველივე შესაძლებლობისთანავე იქნა დარღვეული მოხალისეთა მიერ. აზერბაიჯანის მთავრობამ ასევე განუცხადა ბარათოვს, რომ ვიდრე მოხალისეები თავიანთ ჯარებს დაღესტანიდან არ გაიყვანდნენ, შეთანხმებაზე ყოველი მოლაპარაკება შეუძლებელი და ნიადაგს მოკლებული იქნებოდა. აზერბაიჯანელებმა ასევე განაცხადეს, რომ საქართველოსთან შეუთანხმებლად მოხალისეებთან არავითარ კავშირს არ დაიჭერდნენ. აზერბაიჯანისა და საქართველოს მტკიცე და შეთანხმებული პოზიციით წონასწორობადაკარგული ბარათოვის მიერ, ბაქოში, ალექსანდრე ნეველის საკრებულო ტაძარში წარმოთქმულმა სიტყვებმა, ამიერკავკასიაში მოკავშირეთა უმაღლესი კომისარის პოლკოვნიკი ჰასკელის ყურადღებაც კი მიიქცია და კლემანსოს და საზავო კონფერენციას საპროტესტო დეპეშა გაუგზავნა, სადაც ის კავკასიაში მოხალისეთა არმიის წარმომადგენლის არაკორექტულ ყოფაქცევაზე მიუთითებდა. 2 სექტემბერს ბარათოვმა მოხალისეთა არმიის მიერ დაკავებული ტერიტორიები მოინახულა და 7 სექტემბერს თბილისში თავის წარმომადგენლობაში დაბრუნდა.
