ინტერვიუ ჟურნალისტ თამარ ჩიქოვანთან
 |
ჩიქოვანი:”პრეზიდენტისთვის არ არის სულერთი |
პრესის თავისუფლების ხარისხით მსოფლიოს 167 ქვეყანას შორის 2004 წელს საქართველოს 94-ე ადგილი უჭირავს პარიზის მედიის უფლებების დამცველი ჯგუფის “Reporters Sans Frontieres” (ჟურნალისტები საზღვრების გარეშე) მიერ გამოქვეყნებულ რეიტინგში. გასული წლის ანალოგიურ რეიტინგში საქართველოს 73-ე ადგილი ეკავა.
სიტყვის თავისუფლების სფეროში წარმოქმნილ პრობლემებზე “სივილ ჯორჯია” რადიო “თავისუფლების” თბილისის ოფისის ხელმძღვანელს თამარ ჩიქოვანს ესაუბრა.
როგორ შეაფასებთ “ვარდების რევოლუციის” შემდეგ ქართულ მედიაში გამოკვეთილ ტენდენციებს?
მასმედიის შეფასებისას ქართველი ჟურნალიტები ბოლომდე ობიექტურები ვერ ვიქნებით, მაგრამ ჩემთვის ყველაზე კარგი მაჩვენებელი, თუ როგორ უნდა შეფასდეს ბოლო ერთი წლის განმავლობაში საქართველოში შექმნილი სიტუაცია სიტყვის თავისუფლების კუთხით, არის ორგანიზაცია “რეპორტიორები საზღვრის გარეშე”-ს მიერ გამოქვეყნებული მონაცემები. მათ რეიტინგში საქართველომ 23 პუნქტით ქვევით დაიწია სიტყვის თავისუფლების ხარისხის თვალსაზრისით. ეს ალბათ ყველაზე უფრო ობიექტური შეფასებაა, ვინაიდან ისინი არც პოლიტიზირებულები და არც ხელისუფლების გავლენის ქვეშ არ არიან.
ამას თუ დავუმატებთ რამოდენიმე ტელეკომპანიის, გაზეთის გაქრობას, იმას, რომ ჩვენი ტელევიზიები თვინიერნი გახდნენ, თურმე საზოგადოებას აღარ აინტერესებს პოლიტიკური თოქშოუები, ბუნებრივია, რომ არცთუ ოპტიმისტური დასკვნის გაკეთება შეიძლება.
ის, რაც ყოფილი ხელისუფლების დროს აღიქმებოდა ყველაზე უფრო დიდ და ხელშესახებ შედეგად, ვგულისხმობ სიტყვის და პრესის თავისუფლებას, ამ ახალი ხელისუფლების ხელში ესეც კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა, რაც ნამდვილად სამწუხაროა. ძნელია რაღაცის მიღწევა, უფრო ძნელია მისი შენარჩუნება.
ამ შემთხვევაში მე უფრო საზოგადოების დამოკიდებულება მაღელვებს, რომელიც ადვილად შეეგუა ინფორმაციული ნაკადის შემცირებას. სიტყვისა და ინფორმაციის თავისუფლების პრობლემები ეს არ არის მედია მფლობელების ან კონკრეტული ჟურნალისტების კერძო პრობლემა, ეს მთელი საზოგადოების პრობლემაა.
თუმცა საზოგადოებამ როგორ უნდა გამოხატოს შეშფოთება ამასთან დაკავშირებით, თუ არა ისევ მედიის საშულებით?
როცა მე ტელევიზიის მეპატრონეებთან ან კონკრეტული გადაცემების ავტორებთან მქონია საუბარი, თუ რატომ გაქრა პოლიტიკური თოქ-შოუები, მათი პასუხია, რომ გამოკითხვების შედეგებით ეს საზოგადოებას აღარ აინტერესებს, ხალხი თვლის, რომ ძალიან პოლიტიზირებულია ჩვენი მედიასივრცე და მათ უფრო სხვა სახის გადაცემები აინტერესებთ.
ნორმალურ ქვეყანაში ნაკლებად პოლიტიზირებული საზოგადოება, რა თქმა უნდა, ასეთ პოზიციას გამოხატავდა, მაგრამ ჩვენთან, როცა თვითონ ხელისუფლება აცხადებს, რომ დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობა ეხლა იწყება, უცებ საზოგადოების იმგვარი დამოკიდებულება, რომ ამ ხელისუფლებას ვენდობით ყველაფერ იმაში, რასაც აკეთებს, ჩემი აზრით, ძალიან გაუმართლებელია.
ყველაზე პოპულარულ პოლიტიკოსსაც კი არ უნდა მისცე იმის საშუალება, რომ იქცეს გველეშაპად. და თუ ის იქნება კონტროლს გარეშე დარჩენილი, ცდუნება იმისი, რომ გახდე ავტოკრატული და აიღო იმაზე მეტი ხელისუფლება, ვიდრე ეს თუნდაც ჩანასახის დონეზე მყოფ სახელმწიფოს პრეზიდენტს უნდა ჰქონდეს, ძალიან დიდია და ამას ბევრი ვერ გაუძლებს.
ასეთ შემთხვევაში მედიის კონტროლი და შესაბამისი საზოგადოებრივი აზრის შექმნა, ხელისუფლებას ბევრი შეცდომისგან დაიფარავდა. სამწუხაროდ ხელისუფლებას ეს, როგორც ჩანს, არ ესმის.
მედიის ლოიალობას ხომ არ განაპირობებს ის, რომ ქვეყანაში ძლიერი ოპოზიცია არ არსებობს?
ოპოზიცია ვერც იარსებებს, თუ პოლიტიკაზე საუბარი კადრს მიღმა დარჩება. თუ ქვეყანაში არ არსებობენ ადამიანები, რომლებიც განსხვავებულად ფიქრობენ, ეს უდიდესი პრობლემაა. თუმცა ჩვენთან ასეთი ადამიანები არსებობენ. რატომ არ არიან ისინი პარტიაში სტრუქტურირებულნი და რატომ არიან ცალკეული ინდივიდები, ამას არ აქვს მნიშვნელობა. მთავარია, რომ განსხვავებული აზრი ძალიან ბევრი ისმის.
შესაბამისად ოპოზიცია ნელ-ნელა ჩამოყალიბდება. მე იმედი მაქვს, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნები, რომელიც მომავალ წელს უნდა ჩატარდეს, დაადასტურებს იმას, რომ ქვეყანაში ოპოზიცია არსებობს და მათაც [ოპოზიციას] მისცემს დამატებით სტიმულს, რათა უფრო აქტიურები გახდნენ.
მინდა მჯეროდეს, რომ ხელისუფლების დამოკიდებულება ოპოზიციური ჯგუფების მიმართ, რომლების რაც არ უნდა სიმართლეს ამბობდნენ ან საფუძვლიანად კრიტიკულები იყვნენ, შეიცვლება და მათთან ოპონირების ერთადერთ არგუმენტად არ დარჩება რევოლუციაში მათი არ მონაწილეობის წამოძახება. ხელისუფლება იძულებული იქნება ოპოზიციას სხვა არგუმენტები დაუპირისპიროს, რადგან ეს უკვე აღარ გაჭრის.
დღეს კრიტიკული მასა, რომელიც მეტს ელოდა, იმედგაცრუებულია და სწრაფი ცვლილებები სურს, უფრო და უფრო იზრდება ქვეყანაში, რაც სრულიად ნორმალურია, რადგან არ შეიძლება პრეზიდენტს ხუთი წლის განმავლობაში ჰქონდეს ისეთივე რეიტინგი, როგორიც ჰქონდა არჩევნების დღეს – 97%.
ძლიერი ოპოზიციის ჩამოყალიბება, მედიაში სიტყვის თავისუფლების დაბრუნება ხელისუფლებას დაეხმარება, რომ რეალურად გატარდეს რეფორმები და უფრო მიზანმიმართული და ორიენტირებული იყოს ცვლილებებზე, ვიდრე დღეს არის. დღეს ხელისუფლება უბრალოდ გვეუბნება რის გაკეთებას აპირებს, მაგრამ რეალურად ამის იქით საქმე არ მიდის.
დღეს სულ უფრო ბევრს საუბრობენ ხელისუფლების მხრიდან მედიის, განსაკუთრებით კი ტელევიზიების კონტროლზე…
სანამ იქნება ის მდგომარეობა, რომ ტელევიზიების კრიტიკულობა მათ მფლობელებს პირად პრობლემებს შეუქმნის, სანამ არ იქნება მიღებული “ფინანსური ამნისტია”, რომელსაც ყველა ელოდება და რომელიც დღემდე არ იქნა დამტკიცებული, ის სიტუაცია შენარჩუნდება, რომელიც დღეს არის.
ამის შემდეგ ტელეკომპანიების მფლობელები უფრო ობიექტურები გახდებიან, რადგან დაჭერების ფონზე არავის არ აქვს იმის გარანტია, რომ შენივე ტელევიზიიდან წამოსული კრიტიკა შენ სხვა ბიზნესს პრობლემებს არ შეუქმნის.
დღესდღეობით საქართველოში არსებობს სამი სახის ცენზურა. ერთი არის ჟურნალისტების თვითცენზურა, როცა თავად ჟურნალისიტი ხვდება, რომ კრიტიკული არ უნდა იყოს, რათა პრობლემები არ შეიქმნას. მეორე ეს არის სარედაქციო ცენზურა, როცა განყოფილების უფროსი აწესებს შეზღუდვებს და მესამეა მფლობელების ცენზურა. წარმოუდგენელია, რომ სამმაგი ცენზურის საცერში გასული ინფორმაცია იყოს ობიექტური და დაბალანსებული.
არც ის არის ნორმალური, როცა ერთ-ერთი ტელეკომპანიიდან მხოლოდ კრიტიკა ისმის. რეალურად დღევანდელ ტელესივრცეში არის ორი უკიდურესობა – ან კრიტიკა ძალიან დიდი დოზით ან პირიქით, ხელისუფლების ხოტბა, რაც დაუბალანსებელ ატმოსფეროს ქმნის.
მაგალითად ტელეკომპანია 202-ის დებატები სხვადასხვა გამოკითხვებით არის ერთ-ერთი მაღალრეიტინგული გადაცემა, თუმცა ტექნიკური თვალსაზრისით მასში არაფერი საინტერესო არ არის. თუმცა ფაქტია, რომ არსებობს მაყურებელი, რომელსაც ეს აინტერესებს.
ანუ თქვენ თვლით, რომ ტელეკომპანიები არ არიან იმის ადექვატურები, რასაც ბაზარი მოითხოვს?
ნამდვილად არ არიან. იმედი მაქვს, რომ მედიამფლობელები მიხვდებიან, რომ აქცენტი ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენებზე უნდა გაკეთდეს, რაშიც ისინი უალტერნატივოები იქნებიან. რადგან უცხოური და თუნდაც რუსული არხების გასართობი და ანალიტიკური გადაცემების ბაზარი გაცილებით მაღალხარისხიან პროდუქციას გვთავაზობს, ვიდრე ეს ჩვენთან არის. ამდენად, ქართული ტელესივრცე უნდა იყოს იმის ადექვატური, რასაც ბაზარი მოითხოვს. ამბობენ, რომ პოლიტიკური თოქ-შოუები ქართველ მაყურებელს აღარ აინტერესებს, თუ ესეთი დეპოლიტიზირებულია საზოგადოება, მაშინ რა საჭიროა თითქმის ყველა არხზე საინფორმაციო გამოშვებები საათში ერთხელ?
რამდენად მგრძნობიარეა ახალი ხელისუფლება კრიტიკის მიმართ?
მე ცოტა ხნის წინ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან შეხვედრის ფორმატში შევხვდი პრეზიდენტ სააკაშვილს, სადაც ვიგრძენი, რომ იგი არის არაჩვეულებრივად ერთგული მაყურებელი. მან ზედმიწევნით ზუსტად იცოდა რომელ არხზე რომელი ოპოზიციონერი გამოვიდა, რა თქვა და ა.შ.
ტელევიზიებისადმი მისი განსაკუთრებული დამოკიდებულების მაგალითია ის, რომ პრესკონფერენციები ტელევიზიებისთვის კეთდება და არა გაზეთებისთვის ან რადიოსთვის. ესეც სამწუხაროა, რადგან კითხვის დასმის საშულება ყველა ჟურნალისტს უნდა ჰქონდეს.
პრეზიდენტისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს, თუ როგორ გამოჩნდა ის ტელეეკრანზე, მას ესმის ტელევიზიის მნიშვნელობა საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებაში. შესაბამისად მისთვის არ არის სულერთი ტელევიზიები როგორ ასახავენ მას, მის პოლიტიკას და არის თუ არა კრიტიკა.
დადის ხმები და პრეზიდენტთან შეხვედრაზეც იყო ამაზე საუბარი, რომ ტელევიზიებში ძალიან ხშირია პრეზიდენტის კანცელარიიდან ზარები იმის თაობაზე, თუ რა როგორ უნდა გაშუქდეს, რატომ გავიდა თუ არ გავიდა ესა თუ ის სიუჟეტი. ამასთან დაკავშირებით რომ გამოვთქვით უარყოფითი აზრი პრეზიდენტთან, მისთვის ამაში არაფერი ახალი არ იყო და არც გაკვირვებია. იგი თვლის, რომ როცა ოპოზიცია რაღაცას აცხადებს, იქვე უნდა დაფიქსირდეს ხელისუფლების პოზიციაც, და თუ ეს ასე არ არის, მაშინ კანცელარიიდან ზარით უნდა გამოსწორდეს.
ანუ დღევანდელი ხელისუფლება საკმაოდ მტკივნეულად რეაგირებს ტელევიზიების ინფორმაციებზე, რასაც ვერ ვიტყოდი გაზეთებზე ან რადიოზე.
ინფორმაციის გახსნილობის და ხელმისაწვდომობის მხრივ როგორი სიტუაციაა დღეს იგივე წინა ხელისუფლებასთან შედარებით?
ამ თვალსაზრისითაც ძალიან უკან დავიხიეთ. ბოლო 4-5 წლის განმავლობაში ხელისუფლება ნელ-ნელა შეეჩვია იმას, რომ ინფორმაცია კანონით დადგენილ ვადებში უნდა მოგაწოდოს და ისინი ვალდებულები არიან, რომ ეს გააკეთონ.
ბოლო ხანებში, განსაკუთრებით კი ძალოვანი უწყებებიდან, ინფორმაციის მიღება არის სრულიად წარმოუდგენელი. იქ პრესსამსახურებში მუშაობს ხალხი, რომელთა ძირითადი ამოცანაა, რომ ინფორმაცია არ გასცეს. თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ პარლამენტში შეტანილია კანონპროექტი, რომლითაც ფინანსთა სამინისტროს და სხვა არაძალოვანი სამინისტროების ინფორმაციებზე გრიფით საიდუმლოს დადებას ითხოვენ, მაშინ ხელისუფლებას უკვე კანონიერი უფლება ექნება, რომ უარი თქვას იმ ინფორმაციის გაცემაზე, რომელიც საზოგადოებას აინტერესებს.
ჩვენ [რადიო “თავისუფლება] ძალიან დიდხანს ვარკვევდით და დღემდე ვერ გავარკვიეთ სად მიდის ის თანხები, რომელიც ყოფილ ჩინოვნიკებს ჩამოერთვა. არის ხმები, რომ თანხები ჯარს და სხვა კეთილ საქმეებს მოხმარდა, მაგრამ ჩვენ ეს ოფიციალურად უნდა გვითხრან. ამბობენ ასევე, რომ გაცილებით მეტმა [ყოფილმა ჩინოვნიკმა] გადაიხადა და გაცილებით მეტი, ვიდრე ეს საჯაროდ ცხადდება. ამის გარკვევა კი დიდი მცდელობის მიუხედავად ძალიან ძნელი აღმოჩნდა. ეგება ხელისუფლებამ წარმოუდგინოს საზოგადოებას ვინ რამდენი გადაიხადა და ეს თანხები რას მოხმარდა, რადგან ჩვენ, როგორც გადასახადების გადამხდელებს, ამის ცოდნის სრული უფლება გვაქვს.
ინფორმაციის ასეთი შეზღუდვის ერთი ხუმრობანარევი ახსნა მაქვს. წინა ხელისუფლება შეშინებული იყო და იძულებული იყო იგივე მესამე სექტორის წარმომადგენლების მოთხოვნები ასე თუ ისე შეესრულებინა ამ კუთხით. დღევანდელ ხელისუფლებაში უმრავლესობა არასამთვარობო ორგანიზაციების ყოფილი წარმომადგენლები არიან ანუ ძალიან კარგად იციან რა შეუძლია არასამთვარობო სექტორს და მედიას. ამდენად მათ უკვე ანგარიშს აღარ უწევენ. მე მესმის, რომ დღეს მესამე სექტორი დასუსტებულია და თავის ადგილი პოსტრევოლუციურ საქართველოში ჯერ-ჯერობითბ ვერ იპოვა, მაგრამ მჯერა, რომ ის ოპოზიციის მსგავსად გაძლიერდება. თანაც ეს ის სექტორია, რომელსაც სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებაში უდიდესი როლი მიუძღვის, რის საჭიროებაზეც დღევანდელი ხელისუფლება წლების განმავლობაში საუბრობდა.
ისინი ვინც წინა ხელისუფლების დროს სამოქალაქო საზოგადოების სახეები იყვნენ, ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ ჯერ-ჯერობით ისეთები ვერ გახდნენ, როგორც წინა მთავრობის წევრები იყვნენ, მაგრამ თუ ასე გაგრძელდა, მალე დაემგვანებიან მათ. როგორც ცნობილია, ხელისუფლება ყრვნის ადამიანს.
როგორია დღევანდელი მედიის სახე კრიტიკულ სიტუაციებში, ვთქვათ იგივე ცხინვალის რეგიონში აგვისტოს მოვლენების დროს?
ძალიან დაბნეული. ამის დასტურად აგვისტოში სამხრეთ ოსეთში განვითარებული მოვლენების გაშუქების მაგალითიც იკმარებს. ამ მოვლენებთან დაკავშირებით წარმოუდგენელი ცენზურა იყო. მე მესმის, რომ ომის პერიოდში სამხედრო წესები არსებობს და რაღაცის თქმა არ შეიძლება, მაგრამ ჩემი აზრით, მაშინ მედია სამარცხვინოდ მოიქცა.
მე შემიძლია გითხრათ, რომ ჩვენ [რადიო თავისუფლება] ვიყავით პირველები, რომლებმაც დავიწყეთ იმ კონკრეტული ადამიანების შესახებ ინფორმაციის მოძიება, ვინც აგვისტოს მოვლენების დროს დაიღუპა. იმიტომ, რომ ერთია, როდესაც არსებობს სტატისტიკა – დაიღუპა 17 ჯარისკაცი, ესეც საზოგადოებრივი ზეწოლის შედეგად მხოლოდ აგვისტოს მოვლენებიდან ორი კვირის შემდეგ განაცხადა ოფიციალურად ხელისუფლებამ და მეორეა, როცა თითოეულ დაღუპულს აღიქვამ, როგორც ინდივიდუალურ პიროვნებას. მე ვერ გეტყვით, რომ ჩვენ დაგვირეკეს მთავრობიდან და საყვედური გვითხრეს, მაგრამ იყო მინიშნებები, რომ რა საჭიროა ამაზე ლაპარაკი.
თუ ომი არ არის და თუ ადამიანები უბრალოდ ისვრიან, მაშინ ის მაინც ხომ უნდა გაგვერკვია როგორ დაიღუპნენ ყველაზე კარგად მომზადებული ჯარისკაცები? ამასთან, მსხვერპლი იყო იქითა [ოსურ] მხარეზეც; თუ არის საუბარი, რომ სამხრეთ ოსეთი საქართველოს ტერიტორიაა, ისინიც ხომ შენი თანამოქალაქეები არიან.
მედია კრიტიკულ სიტუაციაში ძალიან იბნევა. მე მაინც მგონია, რომ ჟურნალისტს საკუთარი ფასეულობა თუ არ აქვს ჩამოყალიბებული, რომელიც არ იცვლება ხელისუფლების შეცვლასთან ერთად, მაშინ ობიექტური ვერ იქნები და მოვლენებს ლოგიკურად ვერ აღიქვამ.
ჩვენ [რადიო თავისუფლება] სამი კვირის განმავლობაში განსაკუთრებულ აქცენტს ვაკეთებდით წინასწარი პატიმრობის საკნებში ადამიანების წამებაზე, ცრუ მოწმის ინსტიტუტის დამკვიდრებაზე და სხვა პრობლემებზე, რომელიც ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში არსებობს, მაგრამ როგორც კი ამ თემაზე პრესკონფერენცია ჩაატარეს შსს მინისტრმა და გენპროკურორმა, 2-3 დღის განმავლობაში ეს უცებ ძალიან აქტუალური თემა გახდა.
დღევანდელი მედია პრობლემებს გაპიარების კუთხით ხედავს, რაც ძალიან ცუდია.
ქვეყანაში შექმნილ ვითარების შეფასებაზე, იმავე ადამიანის უფლებათა კუთხით, როგორ ფიქრობთ საერთაშორისო საზოგადოება თავს იკავებს?
ნებისმიერ ქვეყანაში ახლადმოსულ ხელისუფლებას აცდიან ხოლმე 500 დღეს. მე მაგალითად ველოდები როგორი იქნება “ამნესთი ინთერნეიშენალის” შეფასება, რომელიც მგონია, რომ საკმაოდ კრიტიკული იქნება, ველოდები იმ საერთაშორისო ორგანიზაციების შეფასებებს, რომლებიც ადამიანის უფლებათა დაცვის მონიტორინგს ახორციელებენ საქართველოში. მოვიდა ინფორმაცია, რომ ევროსასამართლომ მიიღო და რიგგარეშედ დაიწყებს სულხან მოლაშვილის საქმის განხილვას.
პრობლემები ქვეყანაში არის და ამაზე საერთაშორისო საზოგადოება თვალს არ დახუჭავს, რადგანაც მისთვის ჩვენგან განსხვავებით არ აქვს მნიშვნელობა ამ უფლებებს არღვევს შევარდნაძე თუ სააკაშვილი. ამაზე რეაგირება და მითითებებიც იქნება.
ქართველი პარლამენტარები, რომლებიც დადიან დასავლეთში უკვე იძახიან, რომ იქ კრიტიკა გაჩნდა. სამწუხაროა, რომ ხელისუფლება ფიქრობს, რომ მათ დასავლეთი ყველაფერს აპატიებს. კი არ უნდა იძახო, რომ დემოკრატი ხარ, რასაც ჩვენი ხელისუფლება აკეთებს, არამედ საქმით უნდა აჩვენო.