ავტორი: ირაკლი ირემაძე, ისტორიკოსი და საქართველოს პირველი რესპუბლიკის მკვლევარი
„მოქალაქენო!“
ჩავხედოთ პირველი რესპუბლიკის ლიდერთა საჯარო გამოსვლებს. ყოველი მათგანი ამ ერთი სიტყვით იწყება: „მოქალაქენო!“ თუ დარჩენილ ნაწილსაც წავიკითხავთ, იქ სამოქალაქო ერთობაზე აგებულ, ეთნიკური დიფერენციაციისგან დაცლილ პოლიტიკურ ხედვას დავინახავთ.
დღეს ეს შეიძლება ბუნებრივადაც მოგვეჩვენოს, მაგრამ პირველი მსოფლიო ომის შემდგომ წლებში, დიდ იმპერიათა ნამსხვრევებზე სამოქალაქო თანასწორობის იდეაზე ქვეყნის აშენება სულაც არ ყოფილა თავისთავად ცხადი რამ. არც მარტივი საქმე გამოდგა.
მაინც როდის და როგორ დაიბადა საქართველოს მოქალაქე?
სამართლებრივი თვალსაზრისით, საქართველოს მოქალაქე 1918 წლის 26 მაისს, საქართველოს რესპუბლიკასთან ერთად იშვა. თუმცა ეს არ მომხდარა ერთ დღეში და არც რომელიმე ერთი სახელმძღვანელოდან გადმოუწერია ვინმეს იდეები. საქართველოს პირველი მოქალაქე იმ დროის იდეოლოგიურ რწმენათა და პრაგმატულ საჭიროებათა ჭიდილსა და კომპრომისში ჩაისახა.
მართლაც, ამ დროს რესპუბლიკის მართვის სადავეები ხელთ სოციალ-დემოკრატებს ეპყრათ, მათი იდეოლოგია კი ეთნიკურ ან ეროვნულ საკითხზე წინ კლასობრივ ბრძოლას აყენებდა. ამის მიუხედავად, დრომ და საქართველოს კერძო გარემოებამ მოიტანა, რომ მოძრაობის ლიდერებმა უგულისყუროდ ვერც ეროვნული ჩაგვრის საკითხი დატოვეს.
იმპერიის პირობებში ეს ბუნებრივიც იყო: ბრიტანელ ისტორიკოსს, ერიკ ჰობსბაუმს თუ დავუჯერებთ, აღმოსავლეთ ევროპის მრავალეთნიკურ იმპერიებში სოციალისტური პარტიებისთვის მსგავსი მიდგომა უცხო არ ყოფილა. სწორედ იმპერიის ბოლო წლებში, განსაკუთრებით კი 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ იხაზება ახალი მოქალაქის – მათ შორის საქართველოს მოქალაქის – პირველი კონტურებიც.
იმპერიიდან – რესპუბლიკამდე, ეროვნებიდან – მოქალაქეობამდე
1917 წლის რევოლუციის შემდგომი პერიოდი რუსეთის იმპერიაში ის დროა, როცა ძველი მომკვდარიყო, ახალი კი დაბადებას ელოდა. თავდაპირველად, ამ ახალს იმდროინდელი პოლიტიკური ჯგუფები თავად იმპერიისავე დემოკრატიზაციაში ეძებდნენ. ბევრი ქართველი პოლიტიკოსისთვის ასეთი მოწყობის ქვაკუთხედი მოქალაქის ცნება აღმოჩნდა.
სამსონ დადიანი, სოციალ-ფედერალისტთა პარტიის ერთ-ერთი ლიდერი, იმპერიის ფედერაციულ მოწყობად გარდაქმნას ემხრობოდა. მისი ხედვით, ერთიანი დემოკრატიული რესპუბლიკის ფარგლებში ფედერაციული ერთეულები ეროვნულ საზღვრებში შეიქმნებოდა. საქართველოში კი – იმპერიის მრავალეთნიკურ პროვინციაში – უმცირესობებს განსაკუთრებული სტატუსი უნდა ჰქონოდათ და მათი კულტურულ-ნაციონალური უფლებებიც დაცული უნდა ყოფილიყო. სოციალ-დემოკრატი რაჟდენ არსენიძე კი რუსეთის დემოკრატიზაციას პოლიტიკურ თანასწორობაში ხედავდა. ეს, არსენიძის ხედვით, არჩევნების გზით იქნებოდა შესაძლებელი, სადაც ყველა სრულწლოვანი მოქალაქე მიიღებდა მონაწილეობას „განურჩევლათ სქესისა, ეროვნებისა და სარწმუნოებისა“.
ამ ხედვებმა უკვე დამოუკიდებელ საქართველოშიც შეინარჩუნეს გავლენა. თუმცა დამოუკიდებლობამ ახალი გამოწვევებიც მოიტანა. ეროვნულსა და ინტერნაციონალურს შორის კომპრომისის ძიება სოციალ-დემოკრატებისთვის რთულ, მაგრამ გარდაუვალ ამოცანად იქცა. ისინი უნდა გამკლავებოდნენ სამხრეთ კავკასიაში ეთნიკური დაქსაქსვის ტენდენციებს, ფართო მასების მოთხოვნებისთვის უნდა გაეწიათ ანგარიში და, ამავე დროს, თავიანთი იდეალებისთვისაც არ უნდა ეღალატათ.
დამოუკიდებლობის პირველ წელს სოციალ დემოკრატებს „ბურჟუაზიული სახელმწიფოს საჭე ეპყრათ ხელთ, გლეხობაში უზარმაზარი მხარდაჭერა ჰქონდათ და თან მთელი ერის პარტიად აღიქმებოდნენ“, წერს ისტორიკოსი რონალდ სუნი. „… მაგრამ ქართველი სოციალ-დემოკრატები მაინც ცდილობდნენ, [ეთნიკურად] ჭრელ მუშათა კლასთან განსაკუთრებული ურთიერთობა შეენარჩუნებინათ“.
მოქალაქის ზეეთნიკური განსაზღვრების აუცილებლობას კარგად ხედავდა მთავრობის თავმჯდომარე, სოციალ-დემოკრატი ნოე ჟორდანია. იგი თავის გამოსვლებსა და წერილებში ხაზს უსვამდა, რომ თუკი საქართველოს მოქალაქეობა ეთნიკურ კუთვნილებაზე მაღლა არ დადგებოდა, დემოკრატიულ რესპუბლიკას მომავალი ვერ ექნებოდა. იგი გამოყოფდა სამ „დემოკრატიულ კლასს“ – მუშათა, გლეხობისა და წვრილი ბურჟუაზიის – რომლებიც „საქართველოს სახელმწიფო შენობისათვის“ საძირკველს შეადგენდნენ. მუშათა და ბურჟუაზიის კლასები კი, როგორც თავად სოციალ-დემოკრატების ლიდერი აღნიშნავდა ხოლმე, თავისი არსით სწორედ რომ მრავალეთნიკური იყო.
ხედვები ასეთივე ცალსახა არ ყოფილა მაშინდელ ოპოზიციაში. მაგალითად, ეროვნულ-დემოკრატიული პარტია ეთნიკურ და სამოქალაქო ერს მკვეთრად არ მიჯნავდა, თუმცა მათი ლიდერების მოსაზრებები მოქალაქის შესახებ სოციალ-დემოკრატებისგან პრინციპულად მაინც არ განსხვავდებოდა.
პირველი რესპუბლიკის (თითქმის) სამოქალაქო ნაციონალიზმი
ის, რომ პირველი რესპუბლიკა მოქალაქეობრივ – და არა ეთნიკურ – იდენტობას დაეფუძნებოდა, დამოუკიდებლობის გამოცხადებისთანავე გახდა ნათელი. „საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა თავის საზღვრებში თანასწორად უზრუნველჰყოფს ყველა მოქალაქის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს განურჩევლად ეროვნებისა და სქესისა“, წერია დამოუკიდებლობის აქტში.
„საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა თავის საზღვრებში თანასწორად უზრუნველჰყოფს ყველა მოქალაქის სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებს განურჩევლად ეროვნებისა და სქესისა“
დამოუკიდებლობის აქტი
ამას კიდევ უფრო განამტკიცებს მთავრობის იმავე წლის 15 ივნისის დეკლარაცია. აქ მთავრობა უკვე ვალდებულებას იღებს, პრაქტიკაში განახორციელოს დებულება, რომლის მიხედვითაც „საქართველოს ტერიტორიაზე მოსახლე ეროვნულ უმცირესობათა მოქალაქეებს მიენიჭებათ ისეთივე პოლიტიკური, მოქალაქეობრივი და ეროვნულ-კულტურული უფლებები, რომლითაც აღჭურვილი იქნება თვით ქართველი მოქალაქენი“.
დეკლარაციიდან 1 თვის შემდეგ ეროვნული საბჭო კანონს გამოსცემს, რომლის თანახმადაც მოქალაქეობა ენიჭებათ მათ, ვინც 1914 წლის 1 აგვისტოს მდგომარეობით საქართველოს ტერიტორიაზე იყო რეგისტრირებული. (ასეთივე ნაბიჯს გადადგამს საქართველოს ხელისუფლება უკვე დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდეგ, 1991 წელს.)
თუმცა, ეთნიკური ქართველების უპირატესობის საკითხი მაინც იჩენს თავს. ეს ჩანს 1919 წლის 27 მაისს დამფუძნებელი კრების ახალ კანონში, რომელიც მოქალაქეობის პირვანდელ წესს ძალაში ტოვებდა, მაგრამ ერთი გამონაკლისით: მოქალაქეობის მიღება უკვე ასევე შეეძლო „ეთნიკურად ქართველს, რუსეთის იმპერიის ყოფილ მოქალაქეს, რომლებიც არ იყვნენ რეგისტრირებული საქართველოში“.
სამოქალაქო ნაციონალიზმი პრაქტიკაში
პოლიტიკური წარმომადგენლობა
რესპუბლიკის დამფუძნებელთათვის მოქალაქეობა დემოკრატიული უფლებების განხორციელებას უდრიდა. ეს კი ნიშნავს, რომ ქვეყანაში არსებული მრავალფეროვნება მმართველ ელიტებშიც უნდა ასახულიყო. თუმცა იმპერიის მემკვიდრეობა ამას რთულ ამოცანად აქცევდა.
ეროვნული საბჭო, რომელმაც დამოუკიდებლობა გამოაცხადა, დიდწილად ეთნიკური ქართველებისგან შედგებოდა – თუ არ ჩავთვლით სხვა ეთნიკური ჯგუფის თითო-ოროლა სოციალ-დემოკრატ წარმომადგენელსა და აფხაზებისა და ოსების წარმომადგენლებს. ამას თავისი მიზეზი ჰქონდა: ეროვნული საბჭო რუსეთის იმპერიაში, „კულტურული ავტონომიის“ დისკურსის პირობებში სწორედაც რომ ეთნიკურ ნიადაგზე აღმოცენდა და არაპირდაპირ, ეროვნული ყრილობის მიერ აირჩა 1917 წლის 22 ნოემბერს.
უნდა ითქვას, რომ საბჭო ამას აცნობიერებდა და თავიდანვე შეეცადა, ამგვარი დისბალანსი ყურადღების მიღმა არ დაეტოვებინა. შედეგად, დამოუკიდებლობის აქტის ბოლო მუხლშივე ჩაიდო დათქმა, რომ „დამფუძნებელ კრების შეკრებამდე მთელის საქართველოს მართვა-გამგეობის საქმეს უძღვება ეროვნული საბჭო, რომელიც შევსებული იქნება ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლებით“.
„დამფუძნებელ კრების შეკრებამდე მთელის საქართველოს მართვა-გამგეობის საქმეს უძღვება ეროვნული საბჭო, რომელიც შევსებული იქნება ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლებით“.
დამოუკიდებლობის აქტი
1918 წლის 13 სექტემბერს ეროვნულმა საბჭომ მიიღო კანონი, რომლის თანახმადაც საბჭოს 138-ადგილიდან 26 გამოიყო რესპუბლიკაში მცხოვრები ეროვნული უმცირესობების წარმომადგენელთათვის: ათი სომხებისთვის, ოთხი აზერბაიჯანელებისთვის, სამი აფხაზებისთვის, ორ-ორი რუსებისთვის, ოსებისთვის და ქართველი ებრაელებისთვის, თითო-თითო ებრაელებისთვის, გერმანელებისა და ბერძნებისთვის. იმავე წლის ოქტომბრიდან კი ეროვნული საბჭო (პარლამენტად წოდებული წარმომადგენლობითი ორგანო) უკვე რესპუბლიკაში მცხოვრები ყველა ერის წარმომადგენლით იყო დაკომპლექტებული.
ამავე დროს, დამფუძნებელი კრების არჩევნებისთვის მზადება ეთნიკური და რელიგიური მრავალფეროვნების ასახვის გათვლითაც მიმდინარეობდა. შედეგად, პირდაპირი წესით არჩეულ საქართველოს დამფუძნებელ კრებაში 1919-1921 წლებში 130 დეპუტატის მანდატიდან 24-ს ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლები ფლობდნენ, მათ შორის სომხები, აფხაზები, ოსები, რუსები, აზერბაიჯანელები, გერმანელები, ბერძნები, ებრაელები და მალაკნები. რაც შეეხება რელიგიურ მრავალფეროვნებას, კრებაში შედიოდნენ მართლმადიდებელი ქრისტიანები, გრიგორიანელი ქრისტიანები, ლუთერანი ქრისტიანები, იუდეველები, სუნიტი მუსლიმები.
ეროვნული უმცირესობები ძირითადად სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ქოლგის ქვეშ ერთიანდებოდნენ. პარტია, ტრადიციულად, მულტიეთნიკურ პოლიტიკურ ძალას წარმოადგენდა, თუმცა წამყვანი პოზიციები მაინც ქართველებს ეკავათ.
განსაკუთრებული მრავალფეროვნებით დემოკრატიულად არჩეული ადგილობრივი თვითმმართველობები გამოირჩეოდა. მაგალითად, ბორჩალოს სამაზრო ერობის ხმოსანთა საბჭოში წარმოდგენილი იყვნენ აზერბაიჯანელები, სომხები, ქართველები, რუსები, გერმანელები და ბერძნები. ეს სამაზრო თვითმმართველობა კი ერთიანი ძალისხმევით აარსებდა ათობით სკოლას, ბიბლიოთეკასა და სხვა საგანმანათლებლო-კულტურულ დაწესებულებებს.
ლოიალობა
სამოქალაქო ჩართულობისკენ მიმართული ძალისხმევების პარალელურად, საქართველოც ვერ ასცდა გლობალური ტენდენციების შედეგებს: იმპერიათა შლის კვალდაკვალ, ახალ ეროვნულ პროექტებში ყველა ჯგუფი ვერ ხედავდა საკუთარ თავს და ნებით თუ ძალადობით, სხვა „ეროვნულ“ ტერიტორიაზე გადაჯგუფდებოდა ხოლმე.
დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ საქართველოს ტერიტორია პირველ რიგში დატოვა იმპერიის მოსახლე ეროვნებით რუსთა დიდმა ნაწილმა, თუმცა მათი მცირე ნაწილი დარჩა და რესპუბლიკის მიერ ორგანიზებულ ქართული ენის შემსწავლელ კურსებზეც ჩაეწერა.
იმავე წელს თბილისში მოქმედმა სომეხთა ეროვნულმა საბჭომ გამოთქვა სურვილი, საქართველოში მცხოვრები სომხებისათვის სომხეთის რესპუბლიკის მოქალაქეობაც მიენიჭებინათ. საქართველოს კანონით ორმაგი მოქალაქეობა დაშვებული არ იყო და სომეხთა ეროვნული საბჭო საქართველოს მთავრობის წინააღმდეგობას შეეჩეხა. სომეხ მოსახლეებს არჩევანის გაკეთებამ მოუწიათ.
ერების თავთავიანთ ნაციონალურ “ოთახებში” გადანაწილება უფრო მტკივნეულს ხდიდა ლოიალობის საკითხსაც. ეს განსაკუთრებით გამოჩნდა 1918 წლის ბოლოს სომხეთის რესპუბლიკის მიერ საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაზე თავდასხმის შემდეგ. ნაციონალობისა და მოქალაქეობის საკითხებში ჩვეულებრივ მოზომილმა ჟორდანიამ ფრიად მკაცრად გაილაშქრა საქართველოს იმ ეროვნებით სომეხ მოქალაქეთა წინააღმდეგ, რომლებიც ომში საქართველოს მხარს არ დაიჭერდნენ.
„ჩვენი საქმე წმინდა საქმეა და ჩვენ მოვთხოვთ [მხარდაჭერას] საქართველოს ყველა მოქალაქეს, განურჩევლად პარტიისა, რადგანაც დღეს ვინც არ არის ჩვენი მომხრე, ის არის ჩვენს წინააღმდეგ, ის არის ჩვენი მტერი და ისინი ჩვენს საქართველოს რესპუბლიკაში ვერ დარჩებიან“
ნოე ჟორდანია
ენა
1918 წლის 1 ოქტომბერს საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ (პარლამენტმა) დაამტკიცა კანონი სახელმწიფო ენის შესახებ, რომლითაც ქართულ ენას ოფიციალური სახელმწიფო ენის სტატუსი მიენიჭა. რესპუბლიკის მოქალაქეთა მნიშვნელოვანმა ნაწილმა არ იცოდა სახელმწიფო ენა. ახალი კანონის თანახმად, რესპუბლიკის ყველა საჯარო უწყებაში საქმისწარმოება ქართულ ენაზე უნდა წარმართულიყო. ეს კანონი სრულად ვერ გატარდა, რადგანაც მოქმედ მოხელეთა დიდი ნაწილი ეთნიკურად რუსი ან სომეხი იყო. კანონს ძალა არც სამხედრო სფეროში ჰქონდა: ქართველი გენერლების „ლინგვა ფრანკა“ რუსული იყო და მათ მშობლიური ენა ხშირად არც კი იცოდნენ.
სახელმწიფო ენის შემოღების პარალელურად, საგანმანათლებლო-კულტურულ სფეროსა და ადგილობრივ მმართველობაში უმცირესობათა ენების სტატუსიც გარანტირებული იყო. 1921 წლის იანვარში რესპუბლიკაში ეროვნული უმცირესობების ენაზე მოქმედი ორასამდე სკოლა არსებობდა. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი სწორედ რესპუბლიკის არსებობის წლებში შეიქმნა.
პირველი ოსურენოვანი გიმნაზია სულაც 1918 წელს გაიხსნა. ოსურენოვანი სკოლების გახსნა გაგრძელდა იმის მიუხედავადაც, რომ 1918-1920 წლებში ჯაველი ოსების აჯანყებებს საზოგადოებასა და პოლიტიკურ სპექტრში ოსების მიმართ სკეპტიკური დამოკიდებულება და ცალკეული სოფლების გასახლებაც კი მოჰყვა. გორის, თელავის, თბილისისა და დუშეთის მაზრებში 48 ოსური სკოლა მოქმედებდა. რესპუბლიკის არსებობის 1028 დღის განმავლობაში მრავლად გაიხსნა თურქულენოვანი (აზერბაიჯანულენოვანი), აფხაზური, ბერძნული და სომხური სკოლები. სკოლები ადგილობრივი და ცენტრალური ხელისუფლების დაფინანსებით ფუძნდებოდა.
სასამართლოს ხელმისაწვდომობა
ეროვნული უმცირესობების ინტეგრაციისა და საერთო დემოკრატიული რესპუბლიკის მშენებლობის პროცესში ჩართულობას ხელს უწყობდა სასამართლო სისტემაც. სისტემა მოიცავდა უმაღლეს სასამართლოს, მომრიგებელი მოსამართლის ინსტიტუტსა და ნაფიც-მსაჯულთა სასამართლოს. მომრიგებელ მოსამართლეს მოქალაქეები ირჩევდნენ, ნაფიც-მსაჯულებად კი მოქალაქეებს თავად შეეძლოთ ყოფილიყვნენ არჩეული. ადგილობრივად სასამართლო პროცესები უმცირესობათა მშობლიურ ენაზე მიმდინარეობდა.
საკუთრება
საკუთრების გარანტიები სამოქალაქო ნაციონალიზმის მშენებლობის მნიშვნელოვანი კომპონენტი იყო. 1919 წლიდან რესპუბლიკის მოქალაქე ყველა ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელმა გლეხმა პირად საკუთრებაში მიიღო მიწა. ეს რეფორმა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ეროვნებით ოსი, ყოფილი „ხიზნებისათვის“. ისინი საიმპერიო სოციალურ სისტემაში ყველაზე დაბალ საფეხურზე იდგნენ, დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ კი მათ მოქალაქის სტატუსი და ნანატრი მიწის სახით კერძო საკუთრებაც მისცა.
კონსტიტუცია და ექსპერიმენტის დასასრული
მთელი სამი წლის ბჭობა და გამოცდილება პირველი რესპუბლიკის 1921 წლის თებერვლის კონსტიტუციაში აისახა. ეროვნული უმცირესობების ჩართულობის საკითხი კი უფრო ვრცლად კონსტიტუციის მე-14 თავში იყო გაშლილი.
„არ შეიძლება შეიზღუდოს საქართველოს რესპუბლიკის რომელიმე ეროვნული უმცირესობის თავისუფალი სოციალ-ეკონომიური და კულტურული განვითარება, განსაკუთრებით მისი დედა-ენით სწავლა-აღზრდა და ეროვნულ-კულტურულ საქმეთა შინაური მართვა-გამგეობა. ყველას აქვს უფლება სწეროს, ჰბეჭდოს და ილაპარაკოს დედა-ენაზე“, ეწერა ახალი კონსტიტუციის 129-ე მუხლში.
ახალი კონსტიტუციით ეროვნულ უმცირესობებს განუმტკიცდა ფართო კულტურულ-საგანმანათლებლო უფლებები, დაეარსებინათ კულტურული გაერთიანებები, ეროვნული კავშირები, სკოლებში ესწავლათ მშობლიურ ენაზე (სახელმწიფო ენა და საქართველოს ისტორია სავალდებულო იყო). იმ მაზრებსა და თვითმმართველ ქალაქებში, სადაც მოქალაქეთა სულ მცირე 20 პროცენტი მაინც იყო განსხვავებული ეროვნული კუთვნილების ჯგუფი, თვითმმართველობა ვალდებული იყო სახელმწიფო ენასთან ერთად საქმეები ეწარმოებინა ამ ჯგუფთა ენებზეც. ადგილობრივი თვითმმართველობები ვალდებული იყვნენ, ბიუჯეტის დაგეგმვისას პროპორციულად გაენაწილებინათ თანხები უმცირესობების საგანმანათლებლო-კულტურულ საჭიროებებზე.
„არა ქართველ დეპუტატს, რომელმაც სახელმწიფო ენა საკმაოდ არ იცის, შეუძლია პარლამენტში სიტყვა წარმოსთქვას დედა-ენით, რომლის სწორ თარგმანს წინასწარ წარუდგენს პარლამენტის პრეზიდიუმს“
კონსტიტუციის 137-ე მუხლი.
პრობლემები და კრიტიკა
სამართლებრივი და ინსტიტუციური გამოსავლის ძიების მიუხედავად, ეთნიკურ ნიადაგზე წარმოშობილი – თუმცა ხშირად სოციალურ საკითხებთან გადაჯაჭვული – პრობლემები მაინც იჩენდა ხოლმე თავს რესპუბლიკაში. რესპუბლიკის მთავრობა ასეთ გამოწვევებს ეჩეხებოდა გორის მაზრის ჯავის რაიონში, სოხუმის ოლქსა და ბორჩალოს მაზრაში.
მიუხედავად ამისა, საჯარო გამოსვლებში იშვიათად თუ აისახებოდა კოლექტიური, კონკრეტული ჯგუფებისკენ მიმართული ბრალდებები თუ განკიცხვები. ასეთი კონფლიქტებისას მმართველი ძალა მოქალაქეებს ერთობისკენ, სიმშვიდისა და დემოკრატიული აღმშენებლობისკენ მოუწოდებდა ხოლმე. თუმცა გარკვეული დომინანტი პოლიტიკური ძალები, განსაკუთრებით კი ეროვნულ-დემოკრატები, აქა-იქ ხაზს მაინც გაუსვამდნენ ხოლმე ეთნიკურ ნიადაგზე კონფლიქტების წარმოშობას და ამაში კონკრეტული ეთნიკური ჯგუფების ბრალეულობას.
ოფიციალური, გაცხადებული პოლიტიკით რესპუბლიკა სამოქალაქო თანასწორობის იდეაზე შენდებოდა. თუმცა ზოგიერთი მემარცხენე მკვლევარი აღნიშნავს ხოლმე სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ტრანსფორმაცის, ანუ მათ „განაციონალისტებას“. ასეთი კრიტიკის საფუძველს, როგორც წესი, იმდროინდელი მმართველების მიერ ქართული ენის გაბატონების ხელშეწყობა და ტოპონიმიკის გაქართულება ქმნის. მართლაც, ქართულის სახელმწიფო ენად განსაზღვრის შედეგად ათასობით მოქალაქემ დაკარგა სამსახური. ამის მიუხედავად, 1919-1921 წლებში მაინც საკმაოდ ბევრი კვალიფიციური ეთნიკურად რუსი მოხელე რჩებოდა სამსახურებში.
სამწუხაროდ, საბჭოთა ოკუპაციის შედეგად 1921 წელს რესპუბლიკამ არსებობა შეწყვიტა და სამოქალაქო ნაციონალიზმის ექსპერიმენტის შედეგების ნახვა არ დაგვცალდა. თუმცა ამ ექსპერიმენტის გარკვეულ წარმატებაზე მეტყველებს ის, რომ 1921 წლის თებერვალ-მარტში წითელი არმიის წინააღმდეგ ქართველებთან ერთად ფრონტზე იბრძოდნენ რესპუბლიკაში მცხოვრები თითქმის ყველა ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენლები.
მათ შორის იყვნენ ბორჩალოელი აზერბაიჯანელები, სომეხი ეროვნების გვარდიის შტაბის წევრები, ეროვნებით სომეხი დამფუძნებელი კრების წევრები და გვარდიელები. აფხაზეთის ფრონტზეც არაერთი აფხაზი გვარდიელი და ჯარისკაცი ებრძოდა მტერს, მათ შორის ოფიცრები. დედაქალაქის დასაცავად იბრძოდნენ ოსი გვარდიელები, მათ შორის დამფუძნებელი კრების წევრებიც. ქართველ მუსლიმთა პოლკები კი ბოლშევიკურ შემოსევას გენერალ ასლან აბაშიძის მეთაურობით ებრძოდნენ.
