საფრანგეთი: იდენტობა და ცვალებადობა

დღეს იდენტობის საკითხი საფრანგეთში ტოქსიკურ პოლიტიკური დებატებში გადაზრდილა. ამ დროს, შეგვწევს კი ძალა ეგზისტენციალურ, პოლიტიკურ და სოციალურ შფოთვებს ისე ჩავუღრმავდეთ, რომ ამან უსაფუძვლო შიშები არ გაგვიღვივოს? შეგვწევს კი ძალა, გარკვეული “ფრანგული სულის” არსებობა ისე ვაღიაროთ, რომ ამასობაში ნაციონალისტურ რეაქციონერობაში არ გადავეშვათ? ეს საკითხი უხერხულია, მაგრამ თან ფილოსოფიურიც.

“რას ნიშნავს, იყო კარგი ფრანგი”? ეს კითხვა ლამის ტაბუდადებულია, რადგან იგი ვიშის რეჟიმის ბნელ დღეებში გვაბრუნებს, როცა ნაციზმის დამქაშებმა “ფრანგის” საიდენტიფიკაციო ბარათი შემოიღეს და მოსახლეობის დაყოფასა და მათთვის მოქალაქეობის ჩამორთმევას შეუდგნენ. თუმცა საკითხმა კვლავაც შეგვახსენა თავი 2022 წლის საპრეზიდენტო კამპანიისას, როცა ისევ გაჩნდა კითხვა, მართლაც არსებობს თუ არა “საფრანგეთის საუკუნოვანი იდენტობა”, რომელსაც “კარგი” მოქალაქეები იზიარებენ, “ცუდი” მოქალაქეები კი საფრთხეს უქმნიან.

“საფრანგეთი საფრანგეთს აღარ ჰგავსო”, ჩიოდა ულტრამემარჯვენე საპრეზიდენტო კანდიდატი ერიკ ზემური. კი მაგრამ, რომელ საფრანგეთზე მესაუბრებითო, ჩაეკითხებოდა მას კარგი ფილოსოფოსი. და სწორედ ამ რთულ კითხვაში ჩაღრმავებამ შეიძლება გვიჩვენოს, მაინც რას ეყრდნობა გალთა ქვეყანაში იდენტობის გარშემო ამტყდარი ალიაქოთი.

ფესვების გადგმა თუ ფესვებიდან მოგლეჯა

ფრანგულ იდენტობაზე კამათი ჯერ კიდევ განმანათლებლობის ეპოქაში დაიწყო. ერთმანეთს ორი ხედვა დაუპირისპირდა: პირველი, ანუ “ფესვების გადგმის” ხედვა ეროვნულ იდენტობას აბსტრაქტულ იდეად სახავდა, იდეად, რომელიც ისტორიულ ან ტერიტორიულ ერთობაზე მეტად მომავლის საზიარო ხედვასა და ურთიერთთანხმობით შექმნილ სახელმწიფო ინსტიტუტებს ემყარებოდა. სწორედ ამ ხედვას იზიარებდა საფრანგეთის რევოლუციის წამყვანი მოაზროვნე ემანუელ-ჟოზეფ სიეიესი (1748-1836). “რაა ერი თუ არა თავისუფალი ნებით შეკავშირებულთა ერთიანი პოლიტიკური სხეული, რომელიც საერთო კანონებს ემორჩილება და საერთო საკანონმდებლო ორგანოშია წარმოდგენილიო”, – ამბობდა სიეიესი.

რაა ერი, თუ არა თავისუფალი ნებით შეკავშირებულთა ერთიანი პოლიტიკური სხეული, რომელიც საერთო კანონებს ემორჩილება და საერთო საკანონმდებლო ორგანოშია წარმოდგენილი?

– ემანუელ ჟოზეფ სეიესი (1748-1836)

ამ ხედვის წინააღმდეგ ილაშქრებდნენ “ანტი-განმანათლებლები”, რომლებსაც მეტად აშინებდა “ფესვებიდან მოწყვეტის” პერსპექტივა. ისინი იდენტობის მთავარ მსაზღვრელად საერთო მამულსა და მემკვიდრეობას ხედავდნენ. კონსერვატორი მოაზროვნე ჟოზეფ დე მესტრი (1753-1821), მაგალითად, წერდა, “მინახავს ფრანგები, იტალიელები, რუსები, სხვები […] აი, უბრალოდ “ადამიანი” კი, უნდა ვაღიარო, ცხოვრებაში არ შემხვედრიაო”.

“ფესვების გადგმისა” და “ფესვებიდან მოწყვეტის” ცნებათა ჯახში საფრანგეთი დიდი ხნის მანძილზე სწორედ პირველს, ანუ იდენტობის პოლიტიკურ გაგებას არჩევდა და არა კულტურულს ან ბუნებითს. ეს რევოლუციური იდეა იყო, რევოლუციური ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, რადგანაც იგი სწორედ საფრანგეთის რევოლუციის იდეალებს ერწყმოდა. მაგრამ ეს ხედვა დღეს ორი მხრიდან მოქცეულა ცეცხლქვეშ. ერთი მხრივ, ამბობენ, რომ მისი უნივერსალისტური ხასიათი უყურადღებოდ ტოვებს ერის მახასიათებლებს, გვაშორებს ჩვენი ფესვებისგან და ალან ფინკელკრაუტისეულ “ოიკოფობიაში”, ანუ “მშობლიური სახლის ზიზღში” გადაგვტყორცნის.

მინახავს ფრანგები, იტალიელები, რუსები, სხვები […] აი, უბრალოდ “ადამიანი” კი, უნდა ვაღიარო, ცხოვრებაში არ შემხვედრია.

– ჟოზეფ დე მესტრი (1753-1821)

ნაშრომში “უბედური იდენტობა” ფინკელკრაუტი წერს, რომ “იმ მრავალფეროვნების სახელით, რომელსაც ის თავისი რესპუბლიკური ლოზუნგის სამი საკვანძო ცნების [თავისუფლება, თანასწორობა, ძმობა – რედ.] გვერდით აყენებს”, საფრანგეთი “ივიწყებს დაცემულ გმირებს, კარგავს შესისხლხორცებულ ჟარგონს და თავისი მეობის საუკეთესო ნაწილს დისკრიმინაციასთან ბრძოლის სახელით უყოყმანოდ სწირავს ტექნოლოგიურ რევოლუციას”. ავტორი წუხს, “ევროპული ცივილიზაციის ფრანგულ მოდელს”, “მისი მუხნარებითა და წაბლნარებით, მისი ბუნებითა და ისტორიით, მისი გენიითა და მისი ნასესხობებით, შრომით მოპოვებულით თუ სხვისგან შეძენილით” პროგრესის სამსხვერპლოზე ვწირავთო. ანუ, როგორც რესპუბლიკელთა ამასწინანდელი საპრესიდენტო კანდიდატი, ვალერი პეკრესი იტყოდა, ჩვენს ფუა გრას [ფრანგული დელიკატესი], ჩვენს “მის საფრანგეთსა” და ჩვენს “ტურ დე ფრანსს” გვაკარგვინებენო.

კლასობრივი დამცრობის შიში

ამგვარი კონსერვატიული საუბარი ხალხის სულებზე მონოპოლიის მოპოვებას ლამობს. მაგრამ, როგორც წესი, მხოლოდ წარსულის მონატრება და რასისტული გამოხტომები არ კმარა ხოლმე იდენტობის დაკარგვის პანიკური შიშის დასათესად. ამისთვის ნოყიერ ნიადაგს უკვე საზოგადოებრივი თანაცხოვრების პირობების ცვლილება ქმნის. “საფრანგეთი საზოგადოებრივი თვალსაზრისით კვლავაც პოლარიზაციისა და, ზოგჯერ, პირდაპირი კონფრონტაციის გზას ადგას. ამას, ერთი მხრივ, შემოსავლებისა და მემკვიდრეობის უთანასწორობა კვებავს, მეორე მხრივ კი იგი მსოფლმხედველობითი განსხვავებების დაგროვების შედეგია”, – აღნიშნავდნენ პოლიტილოგი ჟერომ ფურკე და ესეისტი ჟან-ლორა კასსელი ნაშრომში “საფრანგეთი ჩვენს თვალწინ” (2001).

საზოგადოებაში მომხდარმა “დიდმა გარდასახვამ” ქვეყანა მწარმოებელთა საზოგადოებიდან მომსახურების სექტორის, მობილურობისა და მოხმარების საზოგადოებად აქცია. ძველმა საფრანგეთმა, დიდწილად გარეუბნებში მცხოვრებთა ქვეყანამ, დაკარგა თავისი მასტრუქტურირებელი ღერძი, განსაკუთრებით კი პროფკავშირების სახით და დღეს საშუალო კლასიდან განდევნის შიშში ცხოვრობს.

ამის მიზეზი ისაა, რომ “საშუალო კლასი არ გამქრალა, მაგრამ უკვე რამდენიმე ათწლეულია, მის გამოხშირვას ვუყურებთ ორი პოლუსის მიმართულებით – ზემოთ და ქვემოთ. ეს ფენომენი, რომელიც “ქვიშის საათის ეფექტის” სახელითაა ცნობილი, განსაკუთრებით კარგად ჩანს სამომხმარებლო და დასვენების სექტორებში. აქ, ერთი მხრივ, ვხედავთ საშუალო კლასის მაღალი ფენის წარმომადგენელთათვის პრემიუმ კლასის მომსახურების ჩამოყალიბებას, მეორე მხრივ კი, საშუალო ფენის ქვედა ნაწილისათვის მეორადი მომსახურებისა და საქონლის ბაზრის ჩამოყალიბებას, რაც თანდათან ამ ხალხის საშუალო ფენიდან ჩახსნას იწვევს”, წერენ ფურკე და კასსელი.

« La France n’est pas un Hexagone »

საშუალო ფენის დანაწევრებისა და მისი ქვედა ნაწილის “ჩახსნის” პირობებში მითოლოგიზებული წარსულის აღორძინების დაპირება ხალხისთვის მიმზიდველი ხდება.  ზემურის პარტიის, “რეკონკეტის” დაპირებაში, ოდინდელ სიმაღლეებს ხელახლა დავიპყრობთო, პოლიტიკურ განზომილებას მორალურიც ემატება: ეს ლოზუნგი არა მხოლოდ გაჭირვებიდან დახსნას გთავაზობთ, არამედ თქვენი ღირებულებების გადარჩენასაც.

იდენტობის საკითხის წინ წამოწევით პოლიტიკოსები სოციალურ გამოწვევას პასუხობენ: ეროვნული სიდიადის შესახებ აღტყინებული გამოსვლები, რომლებიც ზემურის პარტიის წარმატებას განაპირობებს, სოციალური კლასიდან ჩამოქვეითების შიშს არსებით მნიშვნელობას ანიჭებს. ბუნებრივია, ეროვნული იდეის შესახებ საუბარი მხოლოდ პოპულისტების პრეროგატივა არაა – ამ საკითხით ისტორიკოსებიც ინტერესდებიან. კვენტინ დელუარმოზი ნაშრომში “საფრანგეთი: დანახული ახლოდან და შორიდან” (2021) სვამს კითხვას: როგორ მოვყვეთ ჩვენი ისტორია “მაშინ, როცა საფრანგეთი, ევროპის ბევრი ქვეყნის მსგავსად, გლობალური პრობლემატიკის გააზრების, ნაციონალიზმის დაბრუნების, პოსტკოლონიური მოთხოვნებისა და მეხსიერების პოლიტიკის გამოწვევების წინაშე დგას, რომლებიც ხშირად ისტორიის უარმყოფელთა წინააღმდეგ რევანშად არის ხოლმე წარმოჩენილი?”

პასუხად, მეცნიერი მოგვიწოდებს, დავამსხვრიოთ დიდი “ეროვნული იდეა” და მის ნაცვლად ვაღიაროთ პერსპექტივების მრავალფეროვნება: ტრანსნაციონალური, იმპერიული და გლობალური, რადგანაც “საფრანგეთი მხოლოდ კონტინენტური ტერიტორია არაა”, არამედ იგი “მეცხრამეტე და მეოცე საუკუნეების გლობალიზაციის პროცესების პროდუქტიცაა და მწარმოებელიც”. ეს მოითხოვს, დავარღვიოთ “როგორც საუკუნო საფრანგეთისა და მისი წარმოშობის შესახებ ნოსტალგიური დისკურსი, ასევე პროგრესის, როგორც წრფივი და უწყვეტი პროცესის ხედვაც”. როგორ? იდენტობების მრავალფეროვნება ისე ვაღიაროთ, რომ “მეობის” ძიებაში არ ჩავიკეტოთ? ვიპოვოთ საერთო სარგებელი ისე, რომ გარშემო თემობრივი ტყრუშული ღობე არ შემოვივლოთ? არის კი შესაძლებელი ამის გაკეთება?

იდენტობა არსის გარეშე?

დიახ, ეს შესაძლებელი უნდა იყოს, თუკი მოვუსმენთ კვამე ანტონი აპპიას (Kwame Anthony Appiah), რომელიც წერს: “ჩვენ შეცდომას ვუშვებთ […] როცა ვფიქრობთ, რომ თითოეული იდენტობის გულისგულში ძევს არსობრივი მსგავსება, რომელიც ერთნაირი იდენტობის მქონე ადამიანებს აკავშირებს ერთმანეთთან. ეს არაა მართალი”. განელი მამისა და ინგლისელი დედის შვილი, ჰომოსექსუალი, პრინსტონის უნივერსიტეტის პროფესორი, რომელმაც ნაშრომი “იდენტობის ახლებური ხედვისათვის” ფრანგულ ენაზე გამოსცა, თავისივე სიტყვების ცოცხალი მაგალითია.

მისი თვალსაზრისით, შესაძლებელია ფესვგადგმულობასა და ფესვებიდან მოგლეჯას შორის დიალექტიკური ურთიერთობა დავამყაროთ და იდენტობების მნიშვნელობა ისე ვაღიაროთ, რომ “ესენციალიზმის ხაფანგში” არ ჩავვარდეთ.

იდენტობები მხოლოდ იმიტომ “მუშაობს”, რომ როგორც კი ჩვენ “მიგვითვისებენ”, ისინი გვიბრძანებენ, გვესაუბრებიან, როგორც შინაგანი ხმა.

– კვამე ანტონი აპპია

“არსებობს ასეთი ლიბერალური ფანტაზია, რომელშიც იდენტობების უბრალოდ არჩევა შეიძლება, რომ ჩვენი ნებაა, თავისუფლად ავირჩიოთ, რა გვინდა ვიყოთ. ოღონდაც, რა თავში ვიხლით იდენტობას, თუკი იგი მოთხოვნებსაც არ ბადებს? იდენტობები მხოლოდ იმიტომ “მუშაობს”, რომ როგორც კი ჩვენ “მიგვითვისებენ”, ისინი გვიბრძანებენ, გვესაუბრებიან, როგორც შინაგანი ხმა; და რადგან სხვებიც, ვინც ფიქრობენ, რომ იციან, თუ ვინა ვართ ჩვენ, სწორედ იმის გათვალისწინებით მოგვმართავენ, რადაც გვთვლიან. […]  საჭიროა იმუშაოთ სხვებთან ერთად კატალოგიზებული იდენტობის ჯგუფების შიგნით ან მათ გარეთ, შეგიძლიათ შეეცადოთ, საკუთარ თავზე უკეთ მოირგოთ ეს ჯგუფები; ოღონდ ეს კოლექტიური შრომა შედეგიანი მხოლოდ მაშინ იქნება, თუკი მისი შედეგები სხვებსაც გამოადგება”.

ამრიგად, იდენტობის გათავისების მცდელობა სახიფათო მხოლოდ მაშინ ხდება, როცა ის ცდილობს მარადიულად წარმოაჩინოს ის, რაც არასოდეს ყოფილა უცვლელი – აპრიორი, ჩვენ არარა ვართ, თუკი ეგზისტენციალისტებს დავუჯერებთ. მეორე მხრივ, ისიც სახიფათო იქნება, თუკი უარვყოფთ იმას, რაც ჩვენი ინდივიდუალური ყოფიერების არსს უდევს საფუძვლად. მაშ, როგორ მოვიქცეთ? 

გვახსოვდეს, რომ იდენტობა სხვა არაფერია, თუ არა “ტყუილები, რომლებიც გვაერთიანებს”. სასარგებლო ტყუილები, რომლებიც მანამ არის უწყინარი, სანამ მათ აბსოლუტურ ჭეშმარიტებად არ ვაღიარებთ.