სომხეთის როლი სამხრეთ კავკასიაში

ინტერვიუ ჟერარ ლიბარიდიანთან

ჟერარ ლიბარიდიანი კალიფორნიის უნივერსიტეტის ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორია. იგი სომხეთის პრეზიდენტის მრჩეველი იყო 1991 წლიდან 1997 წლის სექტემბრამდე. ამ პერიოდში იგი მუშაობდა საგარეო პოლიტიკისა და უსაფრთხოების საკითხებში უფროს მრჩევლად (1994-97), საგარეო საქმეთა მინისტრის პირველ მოადგილედ (1993-94), ყარაბაღის კონფლიქტთან დაკავშირებულ მოლაპარაკებებში სომხეთის წარმომადგენელად და კონფლიქტან დაკავშირებული საკითხების კოორდინატორად პრეზიდენტის აპარატში. ამჟამად ჟერარ ლიბარიდიანი მიჩიგანის უნივიერსიტეტის ისტორიის ფაკულტეტის პროფესორია. ბ-ნი ლიბარიდიანი “სივილ ჯორჯია”-ს სომხეთის საგარეო პოლიტიკის შესახებ ესაუბრა.

უკანასკნელი თვეების მანძილზე თურქეთი და სომხეთი ინტენსიურად საუბრობდნენ ორ ქვეყანას შორის საზღვრების გახსნაზე. თურქეთსა და სომხეთში უკანასკნელი მოვლენების გათვალისწინებით, რამდენად შესაძლებელია ამ საკითხის გადაწყვეტა ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების გარეშე?

ხშირად იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს ეს მოლაპარაკებები გარკვეული დროის განმავლობაში ყარაბაღის კონფლიქტისგან დამოუკიდებლად მიმდინარეობს. ჩემი პასუხი იქნება “არა”. თურქეთ-სომხეთის ურთიერთობები ვერ გაუმჯობესდება. მარტივად რომ ვთქვათ, ჩვენ ორ საკითხს ვეხებით ამ შემთხვევაში: პირველია – ორ ქვეყანას შორის ფიზიკური კომუნიკაციები, რისი მნიშვნელოვანი ელემენტიცაა საზღვრისა და რკინიგზის გახსნა, ხოლო მეორე საკითხია დიპლომატიური ურთიერთობების ნორმალიზება. მე არ მგონია, რომ ისინი მნიშვნელოვნად წაიწევენ წინ ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარების საქმეში მნიშვნელოვანი პროგრესის გარეშე.

როგორ მიგაჩნიათ, ყარაბაღის საქმეში მცირედი დათმობების სანაცვლოდ სომხეთს გაცილებით მეტის მოგება შეუძლია: საზღვრების გახსნა, რუსეთზე დამოკიდებულების შემცირება, რეგიონალურ პროექტებში მონაწილეობა და ა.შ. თუ არა? რატომ არ სურს სომხეთს ასეთ დათმობებზე წასვლა?

მე არა მგონია, რომ არ უნდოდეს. მთავარი სირთულე იმაშია, რომ მოლაპარაკებები კომპორმისებს ნიშნავს. მე არ ვიცი უკანასკნელი მოლაპარაკებების დეტალები, მაგრამ ძირითადად ვიცი, რა საკითხები განიხილება. საკითხავი ისაა, თუ რას განიხილავს ნებისმიერი მხარე როგორც მეორე მხარის სამართლიან დათმობას. მე ძალიან გამიკვირდებოდა თუ სომხეთი არ წავიდოდა დათმობებზე. მთავარი ისაა, მიაჩნია თუ არა აზერბაიჯანს საკმარისად ის დათმობები, რომლებზეც სომხეთი მიდის ან პირიქით: კმაყოფილდება თუ არა სომხეთი აზერბაიჯანული მხარის დათმობებით. პირადად მე მჯერა, რომ კონფილქტის ნაბიჯ-ნაბიჯ გადაწყვეტა, თუნდაც ყველაზე მცირე ნაბიჯებითაც კი უარესად სასიკეთო იქნება სომხეთისთვისაც, აზერბაიჯანისთვისაც და მთლიანად რეგიონისთვისაც. მე ვეთანხმები თქვენი კითხვის ძირითად აზრს, მაგრამ შეიძლება არ დავეთანხმო უშუალოდ იმას, რომ სომხეთი უარს ამბობს ნებისმიერ დათმობაზე.

სგ: მაშინ სხვანაირად დავსვათ კითხვა. თქვენი აზრით სურს თუ არა აზერბაიჯანის ხელისუფლებას პრობლემის მშვიდობიანად გადაწყვეტა იმ შემთხვევაშიც თუკი სომხეთი წავა დათმობებზე?

პასუხი პარადოქსს შეიცავს. ერთის მხრივ, ერთი თვის წინ ბაქოში ჩემი ვიზიტისას დავინახე, რომ იმ სამი წლის განმავლობაში, როდესაც მე ბოლოს ვიყავი ბაქოში, ატმოსფერო საგრძნობლად შეიცვალა და ატმოსფერო უფრო ემოციური და გაბედული გახდა. ბევრი უკვე ფიქრობს, იქნებ მოლაპარაკებები უსარგებლოც არის და სამხედრო ოპერაციები საუკეთესო, ან სულაც ერთადერთი გზა არის. ამაზე ხალხი ლაპარაკობს. თუმცა, მეორეს მხრივ, თქვენი კითხვის პირველი ნაწილზე ვუპასუხებდი, რომ როგორც ჩანს აზერბაიჯანის ლიდერებს სურთ კომპრომისების გაკეთება. იქიდან რაც მე ვნახე, შემიძლია დავასკვნა, რომ აზერბაიჯანის ხელმძღვანელობას, და ამ შემთხვევაში მე ვგულისხმობ პრეზიდენტ ალიევს, რადგან მხოლოდ ის ღებულობს საბოლოო გადაწყვეტილებებს, სურდა პრობლემის გადაწყვეტა. ჩემი აზრით რაღაც მიზეზების, დიდის თუ პატარის, ისტორიულისა თუ ხელისუფლების გარდაქმნის საკითხის, ან თუნდაც ამ ყველაფრის გამო ასეთი სურვილი არსებობს. მაგრამ ეს სურვილი უფრო მდგომარეობს სხვადასხვა ფორმულების მოსინჯვაში, რომ გამოჩნდეს რომელი მათგანი ივარგებს.

ბევრს მიაჩნია, რომ რუსეთი იყენებს სომხეთს რეგიონალური თანამშრომლობის შესაფერხებლად და ეს ავნებს სომხეთის ინტერესებს. თქვენ თუ დაეთანხმებოდით ასეთ მოსაზრებას?

ჩემი აზრით ეს არის სიტუაციის ძალიან ტრადიციული და ძალიან მარტივი დახასიათება. მე ვფიქრობ, რომ მსგავსი შეხედულებების დრო გავიდა. რუსეთმა შეიძლება გამოიყენოს ან არ გამოიყენოს სომხეთი დღეს და აზერბაიჯანი ხვალ. მაგმარ იმათ ადგილზე, ვინც ამას ამბობს, მე ორჯერ დავფიქრდებოდი ვიდრე გადავწყვიტავდი თუ რა შედის სომხეთის ინტერესებში ან რა ავნებს სომხეთის ინტერესებს. ვინ ამბობს ამას? მთავრობები წყვიტავენ ყველაფერს. სომხეთს თავის მხრივ შეუძლია გადაწყვიტოს, რომ ნიგერია აკეთებს რაღაცას მისი ინტერესების წინააღმდეგ. [ასეთ საკითხებში] უფრო ფრთხილები უნდა ვიყოთ. სრულიად მართალია, რომ დიდი ინტერესების დონეზე არის განსხვავება მაგალითად ერთის მხრივ სომხეთსა და მეორეს მხრივ საქართველოსა და აზერბაიჯანს შორის. სწორედ სომხეთის შეხედულებები უსაფრთხოების საკითხებზე განსხვავდება საქართველოსა და აზერბაიჯანის შეხედულებებისაგან. მე არ ვიცი რამდენად ცდება ან მართალია სომხეთი თავის შეხედულებებში.

პრობლემა მდგომარეობს თურქეთსა და სომხეთს შორის ურთიერთობებსა და თურქეთის უარში სომხეთთან ნორმალურ ურთიერთობებზე. ეს არის რეალობა. მე არ ვეხები ისტორიულ საკითხებსა და პერიოდებს, ანუ იმ ამოსავალ წერტილებს, რომლის მიხედვითაც მოქმედებენ ადამიანები. მე ვსაუბრობ იმაზე, რომ თურქეთმა უარი თქვა სომხეთთან ნორმალურ ურთიერთობებზე, ახსნა რა ეს ისეთი ფაქტორებით, რომლებსაც თურქეთთან პირდაპირი შეხება არა აქვთ. მაშინ არც სომხეთია ვალდებული იფიქროს [თურქეთთან ურთიერთობებზე] და სინამდვილეშიც ასევე ხდება.

ანუ არსებობს სხვაობები შეხედულებებში. საქართველო და აზერბაიჯანი ხედავენ თავიანთი სუვერენიტეტისა და დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ არსებობისადმი საფრთხეს სხვაგან. ასეთი სხვაობები სრულიად სამართლიანია. მაგრამ ამ სხვაობების გადალახვა შეიძლება არა იმის თქმით, რომ სომხეთს არ ესმის თუ რა შედის მის ინტერესებში, არამედ იმის თქმით თუ როგორ უნდა მივუდგეთ ამ განსხვავებებს, როგორ უნდა გადავჭრათ თურქეთ-სმოხეთის ურთიერთობების პრობლემა და როგორ უნდა იმოქმედოს სამხრეთ კავკასიის სამმა რესპუბლიკამ ერთად ისე, რომ ისინი ინდივიდულაურად მეტად იყვნენ დაცული გარე მანიპულირებისაგან, საიდანაც არ უნდა ხორციელდებოდეს ეს მანიპულირება.

ცალცალკე ისინი სრულიად დაუცველები არიან. მე ყოველთვის მქონდა კითხვა: ხარ თუ არა საკმაოდ ძლიერი, რომ იყო მარტო და მაქსიმალურად შეამცირო გარედან ჩარევა? დღეს ეს ჩარევა შეიძლება იყოს რუსეთის მხრიდან, ხვალ კი სულ სხვა მიმართულებიდან. ყოველთვის არსებობს დიდი სახელმწიფოს, უაღრესად ძლიერი სახელმწიფოს ინტერესი აიძულოს მცირე სახელმწიფო გააკეთოს ის რაც ამ დიდ ქვეყანას უნდა. ასეთი სახელმწიფო არ არის ყოველთვის მხოლოდ რუსეთი. რუსეთი ჩანს როგორც ყევლაზე ახლოს მყოფი და ამიტომ ერთადერთი წყარო მანიპულირებისა. მაგრამ ჩვენ კიდევ ორი დიდი ძალა გვყავს რეგიონში: თურქეთი და ირანი და ერთი ზესახელმწიფო, რომელიც ყველგან არის. ამიტომ, მე ძალიან ფრთხლი ვიქნებოდი შეფასებებსა და განმატებებში, რადგან ხანდახან განმარტებაში იკარგება სწორი პასუხი და ყველაფერი მთავრდება ურთიერთბრალდებების თამაშით.

ჯავახეთი ძალიან მგრძნობიარე საკითხია, თბილისიც და ერევანიც ფრთხილად ეკიდებიან მას. როგორ ფიქრობთ, შესაძლებელია თუ არა რეგიონის ‘აფეთქება’ და ქვეყნების ომში ჩათრევა?

რა თქმა უნდა ამის ალბათობა არსებობს რადგან ეს ძალიან მგრძნობიარე საკითხია. მე არ მგონია რომ საქართველოსა და სომხეთში ბევრი იყოს ხალხი, ვისაც შეიძლება უნდოდეს ასეთი რამ. მხოლოდ ალბათობა არსებობს. მე მჯერა, რომ საქართველოს მთავრობა, რომელსაც პირველადი პასუხისმგებლობა აკისრია, და სომხეთის მთავრობა, რომელსაც ძალუძს [ამ საკითხში] დახმარება, ერთად იმუშავებენ. ამ საკითხების მოსაგვარებლად ზომებიც გატარდება. ზოგიერთი საკითხის მოგავრებას ფინანსური რესურსი სჭირდება, ზოგს – ადმინისტრაცის ან მმართველობის გაუმჯობესება. და ეს ყევლაფერი შეიძლება გაკეთდეს. მე დარწმუნებული ვარ, რომ საქართველოს მთავრობას, უმაღლეს დონემდე, კარგად ესმის პრობლემის სიმძიმე და მგრძნობიარობა და ის ყველაფერს იღონებს არამარტო სომხეთის, არამედ საერთაშორისო საზოგადოების (ალბათ ევროკავშირის) მხარდაჭერით. ასე რომ მე მჯერა რომ ეს ნაბიჯები გადაიდგმება. მე ეჭვიც არ მეპარება, რომ ყველას ესმის, რომ ეს არის ძალზედ სერიოზული საკითხი და რომ ის არ მდგომარეობს მხოლოდ სოციალურ-ეკონომიკურ სირთულეებში. ჯავახეთში პოლიტიკური სიტუაციის ნებისმიერ გაუარესებას უარყოფითი შედეგი ექნება რეგიონისთვის.

ამას წინათ ყოფილი პრეზიდენტის ლევონ ტერ-პეტროსიანის მრჩეველმა ლევონ ზურაბიანმა განაცხადა, რომ ტერ-პეტროსიანმა შესაძლოა მონაწილეობა მიიღოს საპრეზიდენტო არჩევნებში. თქვენი, როგორც ყოფილ პრეზიდენტთან დაახლოებული პირი, აზრით რეგიონალური პოლიტიკის როგორ სახის ხედვას შესთავაზებს ის სომხეთსა და მთლიანად რეგიონს?

ალბათ ეს უმჯობესია ზურაბიანს ჰკითხოთ. სიმართლე რომ გითხრათ, მე შევხვდი მას [ტერ პეტროსიანს] გასულ კვირას. ჩვენ ძალიან ზოგადად ვისაუბრეთ მის დაბრუნებაზე პოლიტიკაში. ამ მომენტისათვის ყოფილი პრეზიდენტი არ გამორიცხავს, რომ ის შეიძლება გახდეს კანდიდატი 2003 წლის არჩევნებში. მას არ მიუღია საბოლოო გადაწყვეტილება.

რაც შეეხება იმას, თუ რას შემოგვთავაზებს იგი, მე ვფიქრობ რომ მას ექნება ამის ხედვა როდესაც გაადწყვეტილებას მიიღებს. ერთადერთი კომენტარი, რომელიც მე შემიძლია გავაკეთო, ტერ-პეტროსიანთან დეტალებზე საუბრის გარეშე, არის ის, რომ ის კვლავინდებურად მიიჩნევს ყარაბაღის კონფლიქტის მოგვარებას როგორც სომხეთის ნორმალური სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების წინაპირობას, არასაკმარის მაგრამ აუცილებელ პირობას. ეს ძალზედ მნიშვნელოვანი საკითხია.  

მე ვფიქრობ, რომ ტერ-პეტროსიანს კვლავ სჯერა, რომ მას შემდეგ რაც ეს მოხდება, მრავალი რამ გახდება შესაძლებელი ეკონომიკური განვითარებისთვის. ის ყოველთვის აღნიშნავდა, რომ საუკეთესო პარტნიორები ყოველთვის მეზობლები არიან. ეს ყოველთვის მართალია. მაგალითისათვის ამერიკა და ევროპაც გამოდგება. ქვეყნები, რომლებიც კარგ ურთიერთობებში არიან ერთმანეთთან, ყოველთვის მაქსიმალურ სარგებელს ნახულობენ ერთმანეთისაგან. ამ რეგიონში არის სამი რესპუბლიკა, რომელთაც შეუძლიათ ერთად მუშაობა, ერთმანეთის ეკონომიკების შევსება, პოლიტიკური ინსტიტუტების გაძლიერება. ეს არის ის რაც მე ვიცი მასთან შვიდი წლის მანძილზე მუშაობის შედეგად. დანარჩენს ის თავად გადაწყვიტავს. მაგრამ ვიცი, რომ ყარაბაღი კვლავ მნიშვნელოვანი საკითხი იქნება.

Exit mobile version